تأملی بر تفاسیر حرکت قطعیه و توسطیه مقالة

ابن سینا و پیروان وی، حرکت قطعیه را انکار می کنند. انکار حرکت قطعیه اولا مستلزم انکار حرکت به معنای خروج تدریجی از قوه به فعل، و ثانیا مستلزم پذیرش توهمی بودن زمان است؛ در حالی که ابن سینا، هم حرکت در آن معنا را می پذیرد و هم به وجود خارجی زمان معتقد است. میرداماد و ملاصدرا، به منظور رفع این تناقض، وجود حرکت قطعیه را پذیرفته و از این رو درصدد تاویل نظر ابن سینا در این باره برآمده اند. مقاله حاضر، از سویی، بر آن است که تفسیر رایج از حرکت قطعیه و توسطیه و نیز ادله و علل آن را بررسی کند و مشکلات آن را یادآور شود و از سویی دیگر، در تلاش است تا نشان دهد که می توان انکار حرکت قطعیه و پذیرش وجود زمان را با یکدیگر سازگار و بدین ترتیب از کلام ابن سینا رفع تناقض کرد، بی آنکه نیازی به تاویل باشد.

مقاله حاضر، از سويي، بر آن است كه تفسير رايج از حركت قطعيه و توسطيه و نيز ادلّه و علل آن را بررسي كند و مشكلات آن را يادآور شود و از سويي ديگر، در تلاش است تا نشان دهد كه مي‏توان انكار حركت قطعيه و پذيرش وجود زمان را با يكديگر سازگار و بدين ترتيب از كلام ابن‏سينا رفع تناقض كرد، بي‏آنكه نيازي به تأويل باشد. حال، اين نظر پرسش‏هايي را به وجود مي‏آورد؛ مثلاً، اگر زمانْ مقدار حركت قطعيه است، چگونه مي‏توان وجود زمان را پذيرفت امّا حركت قطعيه را انكار كرد؟ به تعبير ديگر، اگر زمان، چنان‏كه ابن‏سينا بدان معتقد است، امري حقيقي و خارجي به شمار آيد، و اگر زمان مقدار حركت قطعيه باشد، انكار حركت قطعيه به طور حتم گرفتار شدن در دام تناقض را به دنبال دارد. مشكل ديگر، كه آن نيز به تناقض در كلام ابن‏سينا مي‏انجامد، اين است كه انكار حركت قطعيه و پذيرش حركت توسطيه به انكار اصل وجود حركت منتهي خواهد شد؛ چون ابن‏سينا حدوث آني را كه اصطلاحا حركت نيست (همان‏گونه كه تعريف حركت بر آن منطبق نمي‏شود) مي‏پذيرد و حدوث تدريجي را كه اصطلاحا به آن حركت اطلاق مي‏شود انكار مي‏كند. به نظر ابن‏سينا، چون حركت قطعيه موهوم است، زمان منطبق بر آن حركت نيز موهوم خواهد بود؛ برخلاف زماني كه مقدار حركت است و امري امتداددار شمرده مي‏شود، به همان صورتي كه حركت توسطيه امتداد دارد، امّا نمي‏توان امتداد آن را به ماه، سال و...