خلاصة:
در علم معانی، جملة خبری یکی از عناصر الهام بخش معانی بلاغی است و اوج این پدیده
در قرآن تجلی یافته است. مفسران پیشین، گامهای بلندی در این عرصه برداشتهاند. از
جملة آنها شیخ طوسی، زمخشری و طبرسی است. زمینة اصلی این مقاله، بررسی معانی بلاغی
جملة خبری در تفسیر تبیان است. در این راستا، برای مشخص کردن میزان گستردگی دید شیخ
طوسی، دیدگاه ایشان با آراء زمخشری در کشاف و طبرسی در مجمع البیان تطبیق گردیده
است تا نظر آنان در این زمینه روشن شود و بدین وسیله تصویری گویا از «جملة خبری»
برای خواننده به دست آید و وجوه اختلاف و قدر مشترک آراء این ادیبان با روشی تطبیقی
و مقایسهای نشان داده شده است.
ملخص الجهاز:
"شیخ طوسی ذیل آیة ]و أقیموا الصلوة و ءاتوا الزکوة و ما تقدموا من خیر تجدوه عندالله ان الله بما تعملون بصیر[ (بقره، 110) میفرماید: معنی جملة ]ان الله بما تعملون بصیر[ آن است که خداوند بر کار نیک و بد شما آگاه است و پاداش و کیفر شما را خواهد داد؛ پس هنگام انجام کار بدانید که هیچ چیز بر او پوشیده نیست؛ به همین خاطر در این خبر معنی وعد، وعید، امر و زجر وجود دارد (1/409).
انکار در اصطلاح به معنی نفی اعتقاد مخاطب به مضمون جملة خبری است؛ به همین خاطر مضمون جمله، برای مخاطب منفی است و بر وفق اعتقاد گوینده میباشد؛ و این از توضیحات شیخ طوسی هویداست که ذیل آیة ]و یقولون متی هذا الوعد ان کنتم صادقین قل لا أملک لنفسی ضرا و لا نفعا إلا ما شاءالله[ (یونس، 48، 49) میفرماید: در جملة ]لا أملک لنفسی ضرا و لا نفعا[ معنی انکار وجود دارد و پیامبر میگوید: تنها مالک اختیار امری هستم که خداوند به من داده است و مالک اختیار شما نیستم (5/389).
شیخ طوسی ذیل آیههای ]قد أفلح المؤمنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون و الذین هم عن اللغو معرضون و الذین هم للزکوة فاعلون و الذین هم لفروجهم حافظون إلا علی أزواجهم أو ما ملکت أیمانهم فإنهم غیر ملومین فمن ابتغی ورآء ذلک فاولئک هم العادون[ (مؤمنون، 7 ـ 1) میفرماید: خداوند با آوردن این صفات، افراد را برای بدست آوردن آنها تشویق و ترغیب میکند و جمله خبر جانشین جملة امری شده است؛ غرض از امر نشان دادن توجه و اعتنا به مضمون امر است در این جمله نیز چنین عملی انجام گرفته است (8/348)."