خلاصة:
اهمیت اصل حرکت جوهری و نتایج حاصل از آن مانند معاد، ی مشاء و اشراق، حرکت را فقط برکسی پوشیده نیست. بسیاری از فلاسفه اند. اما در اعراض قابل قبول دانسته و حرکت در جوهر را غیرممکن شمرده ملاصدرا نشان داد که اگر تحلیل درستی از حرکت داشته باشیم، نه تنها حرکت در طوری که اگر حرکت جوهر محال نیست، بلکه برای حرکت در اعراض لازم و ضروری است؛ به ی در جوهر نباشد، حرکت در اعراض قابل اثبات نیست. اثبات این مطلب دستاوردهای مهمی برای فلسفه اسلامی داشت. از جمله دستاوردهای حرکت جوهری، نیازمندی جهان در اصل وجود به خالق، ارتباط موجودات متغیر با خداوند،
ی مهم معاد است. چنین مسئله ی نفس با بدن و هم حدوث زمانی عالم، تبیین رابطه اند. معادی که در اند و معاد جسمانی را به دلیل نقل و وحی ثابت دانسته های فلسفی اثبات کرده بسیاری از فیلسوفان اسلامی، معاد را با دلیل چه صدرالمتالهین با توجه به اصول فلسفی خود اثبات کرده اسلام مطرح شده و قرآن کریم بدان تصریح کرده، معاد جسمانی - عنصری است و آن است، معاد مثالی است؛ اگرچه او خود، معاد اصلی و اسلامی را همان معاد قرآنی دانسته و بر آن تاکید کرده است.
ملخص الجهاز:
"طرح حرکت جوهری بر اصل عود موجودات به مبدأ خود در سطح برترتأکید میکند و در باب معاد جسمانی دستاوردهایی به همراه دارد که اگرچهمورد انتقاد چندی از حکما و فلاسفهی اسلامی است،اما از زمان طرحمعاد جسمانی-مثالی ملا صدرا تا به حال،تبیین کاملتری از معاد جسمانیارائه نشده است.
. حرکت جوهری از این اصل نیز ملا صدرا در مقدمات معاد جسمانی استفاده کرده است[167:2].
در حقیقت با توجه به این که نفس،از یکسو در وجود وپیدایش،صورت طبیعی ماده است و هیچ تمایز عینی از آن ندارد و ازسوی دیگر،تنها پس از سپری کردن حرکت جوهری و تحول ذاتی استکه به مرحلهی استقلال و تجرد نائل میشود،ازاینرو اصل و پایه درنسبت نفس و بدن نسبت و رابطهی یگانگی است.
نفس در آغاز آنگاه که تنها رفتارهاینباتی از خویش بروز میدهد،موجود جسمانی و کاملا مادی است،اما در اثر حرکت جوهری و اشتدادی وجودی،به مرتبهی حیات حیوانیو ادراک نائل میشود و در اینجاست که وارد مرتبهی وجود مجرد خیالیو جهان مثالی میشود.
ملا صدرا از یک طرف براساسرابطهی ذاتی و طبیعی نفس و بدن که براساس حرکت جوهری بیان کردهبود،به این نتیجه رسید که بدن اخروی نه میتواند وجود جسمانی-عنصریداشته باشد و نه میتواند وجودی مثالی باشد متعلق به خیال منفصل.
لازم به ذکر است،با توجه به صریح آیات و روایات وارده در بابمعاد جسمانی،دیدگاه ملا صدرا در این باب میتواند مورد انتقاداندیشمندان و حکمای اسلامی از دو نظر واقع شود:اول آنکه براساساین دیدگاه،اگر بدن اخروی همان بدن برزخی باشد،تفاوتی بین جهانآخرت و عالم برزخ باقی نمیماند.
ملا صدرا از حرکت جوهری واحکام آن نیز برای بیان رابطهی بدن و نفس استفاده و براساس این رابطه واصول دیگر،معاد جسمانی-مثالی خود را اثبات میکند."