خلاصة:
«دوره» در مطالعات تاریخی مفهومی نظامبخش است و مورخان علوم و هنرها را در طبقهبندی اطلاعات تاریخی یاری میکند. در اغلب کتب تاریخ ادبیات، «دورهبندی» اساسیترین پایۀ بخشبندی و فصلبندی است. دورهبندی در علوم ادبی مانند بلاغت نیز روایی و کاربرد یافتهاست. ازجمله شوقی ضیف، تاریخ بلاغت عربی- اسلامی را به ادواری تقسیم کردهاست. در این مقاله طرحی برای دورهبندی تاریخ بلاغت فارسی پیشنهاد شدهاست. نظام بلاغت نظری فارسی دراصل از زبان عربی گرفته شده اما کیفیت و کمیت اقتباس در ادوار زمانی مختلف یکسان نبوده است. بلاغیون فارسینویس خود نیز گاه نوآوریهایی داشتهاند و گاه از نظام بلاغت نظری سایر تمدنهای مجاور ازجمله بلاغت هندی در بررسی زیباییهای سخن فارسی بهره گرفتهاند. برمبنای عصر زندگی نویسندگان کتب بلاغت فارسی و شباهت و یکسانی رویکردهایی که در نگارش کتب و رسالات بلاغی در پیش گرفتهاند در این نوشته چهار دوره متفاوت را بازشناختهایم: 1. دورۀ بومیسازی (از قرن پنجم تا هفتم ) که دورۀ آغازین بلاغت فارسی است و سه کتاب مهم ترجمانالبلاغه، حدائقالسحر فی دقایق الشعر و المعجم فی معاییر اشعارالعجم را دربرمیگیرد. 2. دورۀ شرح و تقلید (از قرن هشتم تا پیش از دورۀ معاصر) که عصر شرحنویسی بر کتب دوره بومیسازی است. 3. دورۀ هندیمآبی (مقارن با رواج سبک هندی) که در آن فارسینویسان هند و سبک هندی میکوشند سخن فارسی را به میزان نظام بلاغی برگرفته از هندی برسنجند. 4. دورۀ بلاغت مدرسی (دورۀ معاصر) که دوره متأخرتر محسوب میشود و کتب درسی بلاغت فارسی را شامل است.
ملخص الجهاز:
"دوره بندی تاریخ دانش بلاغت فارسی {%{Jناصر قلی سارلی* استادیار دانشگاه تربیت معلمفاطمه سعادت درخشانکارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسیJ} چکیده {IB«دوره»دوره مطالعات تاریخی،مفهومی نظامبخش است و مورخان علوم و هنرها را درطبقهبندی اطلاعات تاریخی یاری میکند.
برای بررسی این دوره،سه کتاب بلاغی را برگزیدهایم که میتوانند رویکرد غالبدر نگارش بلاغت فارسی را نمایندگی کنند:حقایق الحدائق از شرف الدین رامی(تألیفقرن هشتم هجری)،بدایع الافنکار فی صنایع الاشعار از ملاحسین خان هدایت(تألیف قرن سیزدهمهجری).
به لحاظ نظری،این تلاش مانند کوشش نویسندگان دورۀبومیسازی در برگرداندن بلاغت عربی به فارسی است؛اما روشن است که ادیبانایرانی با فرهنگ و ادبیات هندی آشنایی عمیقی ندارند و ازاینرو این تلاش با اقبالچندانی،حتی در میان ادیبان ساکن شبه قارۀ هند روبهرو نمیشود.
بیشتر شواهد آن از شعر فارسی وبرخی آیات قرآنی است و از منابع دورۀ بومیسازی(چهار شاهد مشترک باحدائق السحر و المعجم در بحث تشبیه)و آثار دورۀ شرح و تقلید(دو شاهد مشترک بابدایع الافکار در بحث تشبیه)گرفته شده است(همان،223).
از دستاوردها و نوآوریهای این دوره میتوان به ارائۀ شواهدی از زبان مردم(در معانی وبیان همایی)،معرفی برخی از انواع جدید صناعات(مانند تشبیه توریه در ابدع البدایع)،نقدو تحلیل آرای بلاغیان پیشین(در معانی و بیان همایی)و راه یافتن افقهای جدید واصطلاحات اروپایی به کتابهای بلاغی(نگاهی تازه به بدیع و بیان از شمیسا)اشارهکرد.
2. در دورۀ بومیسازی برخی آرایههای بدیعی نویافته،بعضی تقسیمبندیهای تشبیه وبرخی شواهد جدید برای صناعات از منابع بلاغت فارسی به عربی راه یافته است."