خلاصة:
این مقاله سخن منثور صوفیانه را در دو گونۀ متقابل ردهبندی میکند: یکی سخن مغلوب و دیگری سخن متمکن. دو اصطلاح مغلوب و متمکن را برخی از صوفیان در آثارشان به کار بردهاند. بنیاد تفاوتهای این دو گروه از متنها عبارتاند از: خاستگاه معرفتی، منبع آگاهی، محتوای متن و نقش و کارکرد زبان در گفتمان نثر عرفانی. متنهای متمکن حاوی مفاهیم اجتماعی و برآمده از آگاهی ایدئولوژیک و عقاید گروه صوفیاناند، آنها وضعیتی را سازماندهی و تثبیت میکنند و زبان در آنها نقش تنظیمکنندگی دارد. دستة دوم متنهای مغلوباند که مولود تجربههای شخصیاند و جهان متنی و تصویر تازهای میسازند. از لحاظ دلالی، متن مغلوب گشوده و تأویلپذیر است و قطب استعاری زبان در آن غلبه دارد؛ اما متن متمکن در شمار متنهای بسته است. مقاله در پایان، سیر دگردیسی زبان نثر صوفیانه را از جانب کلام متمکن به سوی کلام مغلوب بیان میکند.
ملخص الجهاز:
"در این مقاله با استناد به گفتههای خود صوفیان و به مددمصطلحات و عبارتهای ایشان این دو گونۀ سخن را توصیف میکنیم؛حدود،تفاوتها و نقش هر گونه را در تاریخ تصوف بیان میکنیم و در نهایت به این پرسشپاسخ میدهیم که ادبیت کدام دسته از متون بیشتر است و چرا؟ چارچوب نظری:مبنای شناسیایی و تفکیک دو نوع متن را بر بنیاد نظرگاهای خودصوفیان دربارۀ کلام و آگاهی گذاشته و کوشیدهایم از راه بیان ویژگیهای متقابل دونوع نوشتار،ماهیت و سرشت آنها را روشن کنیم.
استعارههایی که خود صوفیان برای توصیف این دو نوع کلام به کار بردهاند،تقابلدو نوع سخن و نقش آنها را به روشنی بیان میکند:جنید حکایات را لشکر خدا ومولوی(1348:55 و 57)کلام را با استعارۀ«سپاه»و«لشکر»توصیف کرده است.
درفهرست زیر برخی از متنهای صوفیانه در دو ردۀ متمکن و مغلوب دستهبندی شدهاست: نوشتارهای متمکن التعرف لمذهب التصوف(380 ق) اللمع بونصر سراج(387 ق)سیرۀابن خفیف(463 ق) رسالۀ قشیریه(465 ق) کشف المحجوب(470 ق) طبقات الصوفیه انصاری(481 ق) ترجمه و شرح التعرف(434 ق) احیاء علوم الدین(505 ق) کیمیای سعادت(505 ق) کشف الاسرار:نوبت ثانیه(520 ق) انیس التائبین(536 ق)و دیگر آثار شیخجام تذکرة الاولیا(618 ق) فیه ما فیه(672 ق) نوشتارهای مغلوب فارسی طواسین حلاج(309 ق) نور العلوم و قطب السالکین(425 ق) رسائل سهروردی(587 ق) سوانح العشاق(520 ق) کشف الاسرار:نوبت ثالثه(520 ق) تمهیدات(525 ق) نامههای عین القضات(525 ق) عبهر العاشقین(606 ق) شرح شطحیات(606 ق) عرایس البیان(تفسیر روزبهان 606 ق) معارف بهاء ولد(628 ق) المصبح فی التصوف(658 ق) مرصاد العباد نجم رازی(654 ق) مصباح الهدایة(735 ق) اوراد الاحباب(736 ق) نفحات الانس(898 ق) نتیجهگیری متنهای منثور صوفیانه با وجود تنوع و گونهگونی(از قبیل متنهای تعلیمی،نوشتههایخلاق،تفسیری،زندگینامهای،نامهها،مقامات و مناقب،اصطلاحنامهها،مجالس،امالی،گفتار نوشتها و..."