خلاصة:
«امام» در لغت به هر آن چیزی یا کسی گفته می شود که مقدم (پیشرو) و مقتدا (پیشوا) باشد. بررسی مصادیق و مفهوم واژه امام در قرآن حکایت از این دارد که همین معنای جامع لغوی در جمیع کاربردهای آن در قرآن محفوظ بوده، تفاوت صرفا در نوع و مرتبه مقتدایی است. هم چنین، بررسی و نقد دیدگاه های مفسران فریقین این مطلب را به اثبات می رساند که برخلاف دیدگاه فخررازی، آلوسی و کثیری از مفسران اهل سنت که به «رابطه عینیت و این همانی بین اعلاء مرتبه انسانی امامت با نبوت» قائل هستند، «غیریت و فوقیت مقام امامت» نسبت به نبوت و رسالت قطعی بوده، نسبت اعلاء مرتبه انسانی امامت و نبوت نسبت عموم و خصوص من وجه است. و نهایتا با توجه به دلایل و مقدماتی که در مقاله ذکر شده، مراتب امامت در قرآن به ترتیب عبارت است از: ۱ـ لوح محفوظ ۲ـ کتب آسمانی به ویژه قرآن ۳ـ امامت کلیه ای که فوق نبوت و رسالت است. ۴ـ امامت نبوت و رسالت ۵ـ امامت انسان های پیشتاز در تقوا که البته خود مقوله ای ذومراتب است.
ملخص الجهاز:
همچنین،بررسی و نقد دیدگاههای مفسّران فریقین این مطلب رابه اثبات میرساند که برخلاف دیدگاه فخر رازی،آلوسی و کثیری از مفسّران اهل سنّتکه به«رابطه عینیّت و اینهمانی بین اعلاء مرتبه انسانی امامت با نبوّت»قائل هستند،«غیریّت و فوقیّت مقام امامت»نسبت به نبوّت و رسالت قطعی بوده،نسبت اعلاءمرتبه انسانی امامت و نبوّت نسبت عموم و خصوص منوجه است.
مقاله حاضر برای اثبات این پیشفرض ونهایتا برای دستیابی به هدف اصلی پژوهش،مسائل زیر را به ترتیب مورد بررسی قرارمیدهد:1-واژه امام در لغت به چه معناست؟2-قرآن واژه«امام»را به چه چیزهایی یاکسانی اطلاق کرده 3-در عرف و فرهنگ قرآن امام به چه معنا یا معانی به کار رفته است؟4-مراتب امامت در قرآن به ترتیب از بالا به پایین کدامند؟5-نسبت اعلاء مرتبه امامتبا نبوّت چیست؟آیا بین این دو رابطه عینیّت وجود دارد یا اینکه اعلاء رتبه امامت مقامیاست غیر از نبوّت و مافوق آن؟ مقدّمه در میان فرق اسلامی،مکتب کلامی اهل سنّت(اشاعره)و مکتب شیعه امامیّه(اثنیعشریّه)تاریخ و جغرافیای بیشتری را به خود اختصاص داده،از بیشترین اهمیّت به لحاظحوزه نفوذ و تأثیرگذاری برخوردار بودهاند.
برای تعیینتکلیف مرتبه امامت در آیه ابتلاء نخست باید مشخّص شود که مراد از کلماتی که خداوندابراهیم(ع)را بدانها مبتلاء ساخت کدامند؟اهمیّت تعیین حدّاقل برخی از ابتلائات،از اینحیث است که مشخّص شود آیا آنها قبل از نبوّت و رسالت ابراهیم(ع)بوده است یا بعد از آن.
(فخر رازی،36/4) آلوسی نیز معتقد است که مراد از امام در این آیه نبی است که بدو اقتدا میشود؛چرا کههرکه غیر او،مأموم او هستند و امامت غیر او همچون امامت او نیست.