خلاصة:
بعد از الحاق منطقهی قفقاز به روسیه و با ایجاد تغییرات اساسی در ساختار سیاسی – اجتماعی این مناطق، اکثر مراکز مهم تجاری این منطقه متاثر از این تغییرات به دو بافت کاملا مجزای قدیم و جدید تقسیم شدند. بافت قدیم شهر که ادامهی همان بافت سنتی قبل از الحاق و متضمن ساختارهای سنتی شهر بود و بافت جدید شهر که نمود بارز حضور روسیهی تزاری در این مراکز به حساب میآمد. شهرهای مهمی چون تفلیس، ایروان، باکو و باطوم - که از مهمترین مراکز تجاری قفقاز سدهی نوزدهم به حساب میآمدند - تحت تاثیر این تغییرات، نقش متفاوتی نسبت به گذشته در مناسبات اقتصادی قفقاز ایفا کردند. بنادر مهمی همچون باکو در شرق قفقاز که شاهد رویدادی تاریخی همچون کشف و استخراج نفت بود با جذب سرمایههای خارجی و نیروی کار از کشورهای مجاور جایگاهی متفاوت نسبت به گذشته بدست آورد و بندر باطوم در غرب قفقاز نقش تعین کنندهای در انتقال کالاهای تولید شده در قفقاز به خارج از منطقه از جمله اروپا ایفا میکرد. تفلیس و ایروان نیز که از قدیمیترین مراکز تمدنی منطقه محسوب میشدند نقش مهمی در ایجاد تغییر و تحول در روشهای کاشت برخی محصولات نظیر پنبه و تولید ابریشم ایفا میکردند. مقالهی حاضر میکوشد به این پرسش پاسخ دهد که مهمترین مراکز تجاری قفقاز در سدهی نوزدهم از چه ویژگیهایی برخوردار بودند؟
ملخص الجهاز:
"کشف و استخراج نفت در باکو و نیز انتقال آن از این بندر به دنیای خارج از طریق بندر باطوم، در واقع نقطهی عطفی بود که ساختار اجتماعی – اقتصادی منطقه را بهشدت تحت تاثیر خود قرار داد و با جذب سرمایههای خارجی و نیروی کار از کشورهای پیرامون، نقش بسیار تعیین کنندهای در تحولات سیاسی – اجتماعی آتی برخی کشورهای منطقه از جمله ایران ایفا کرد.
در یکی از نامههای امینالضرب به همکارش در اسلامبول، از این واسطهها که از اهالی قفقاز به حساب میآمدند با عنوان «قومسیونچی» یاد شده است که در برخی از مناطق قفقاز، نقش رابط بین ایران و اسلامبول را ایفا میکردند: «پشم و سرنخ و ابریشمهای مازندران را به توسط قومسیونچیهای ارمنی در باکو و تفلیس و ماران و پوطی ارسال خواهد شد.
(کوزنتسوا 1357, 84) با الحاق این مناطق به روسیه دست ایران از منابع مالی آنها برای همیشه کوتاه شد و بدین ترتیب مناسبات اقتصادی ایران و قفقاز بعد از ترکمن چای تحت نظارت روسیه در مهمترین مراکز تجاری این سرزمین برقرار شد و در ادامهی مسیر خود دچار تغییر و تحولاتی شد که دولت روسیه در آن ایجاد کرده بود.
او به وجود زمینهایی اشاره میکند که با کندن قسمت کوچکی از آن: نسیم خنک و ملایمیاحساس میشود و به محض رسانیدن شعله آتش به آن، مشتعل میگردد و بههیچ وجه دود و رایحه ندارد و بسیار آتش صاف و براق خوبی است (ملک آرا 2535, 75) کارخانههای تصفیهی نفت که دولت روسیه در این مناطق احداث کرده بود با همین نیروی گاز کار میکرد."