خلاصة:
روند مناسبات ایران و روسیه بعد از ترکمنچای به گونهای بود که دولت روسیه توانست از حداقل فرصتهای موجود در منطقهی قفقاز حداکثر استفاده را ببرد و سیطرهی اقتصادی خود را مقدمهای مطمئن برای گسترش نفوذ سیاسی خود در ایران قرار دهد. ایجاد تغیرات اساسی در بافت اجتماعی جامعهی قفقاز توسط روسیه و ابعاد گستردهی این تغییرات نتایج متعدی در بر داشت که در نهایت موجب تسریع روند نفوذ اقتصادی روسیه در ایران شد. بعد از ترکمنچای اگر چه برخی از نقاط قفقاز در برابر این تغیررات مقاومت نشان دادند اما به تدریج و با مشاهدهی نتایج حاصل از آن به ناچار خود را با شرایط جدید وفق دادند. تمرکز این مقاله بر توصیف چنین شرایطی است و میکوشد به این پرسش پاسخ دهد که دولت روسیه تحت چه شرایطی در قفقاز توانست اهداف اقتصادی خود را در ایران پیش ببرد؟ ایجاد تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی قفقاز و استفاده از نتایج حاصل از آن، اعمال نظارت دقیق و مستمر بر مسائل اقتصادی، افزایش حجم واردات و جذب حداکثری مواد خام از ایران مهمترین برنامههای زیربنایی روسیه را شامل میشد.
ملخص الجهاز:
"تمرکز این مقاله بر توصیف چنین شرایطی است و میکوشد به این پرسش پاسخ دهد که دولت روسیه تحت چه شرایطی در قفقاز توانست اهداف اقتصادی خود را در ایران پیش ببرد؟ ایجاد تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی قفقاز و استفاده از نتایج حاصل از آن، اعمال نظارت دقیق و مستمر بر مسائل اقتصادی، افزایش حجم واردات و جذب حداکثری مواد خام از ایران مهمترین برنامههای زیربنایی روسیه را شامل میشد.
در سندی که مربوط به زمان فتح علی شاه و بعد از ترکمنچای است یکی از کارگزاران دولت فرانسه از ایران درخواست میکند که از کالاهای فرانسوی که از طریق گرجستان و بوشهر وارد ایران میشود 3% ارزش کالاها عوارض گمرکی دریافت شود اما عباس میرزا قبول نمیکند چرا که در صورت پذیرفتن آن دکان تجار ایرانی تخته خواهد شد؛آنها که مردمان صاحب مکنت و بضاعت هستند معامله منحصر به آنها خواهد شد (قاضیها 1380، 10-9) اما عکس العمل متفاوتی در ایران نسبت به این موضوع بعد از انعقاد معاهدهی ترکمنچای در خلال اسناد دیده میشود.
(آبراهامیان، معرفی یک سند از تجارت قدیمالایام در ولایات شمالی ایران 1380، 186) طبق گزارش او در سالهای آغازین دههی سوم قرن نوزده، مناسبات اقتصادی روسیه با شهرهای شمالی ایران در وضعیت مطلوبی قرار داشته است و اگرچه بیشتر این کالاها کیفیت خوبی نداشتهاند اما تاجران گرجی محصولاتی مانند شال، نیل، ابریشم و سایر کالاهای تولیدی ایران را با خود میبردند به همین دلیل میزان دادوستد دو منطقه بسیار قابل توجه بوده است."