Abstract:
مرز سیاسی به پدیده ای فضایی اطلاق می شود که منعکس کننده قلمرو حاکمیت یک دولت بوده و مطابق قواعد خاص در مقابل حرکت انسان، انتقال کالا یا نشر افکار و .... مانع ایجاد می کند. به اعتقاد بیشتر صاحب نظران، اولین و مهم ترین کارکرد مرز، کارکرد دفاعی- امنیتی آن است و دغدغه اصلی حکومت ها این است که مرزهای کشورها جز در برخی گذرگاه های مجاز غیر قابل نفوذ باشد تا امنیت کشور از ابعاد مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی– فرهنگی مورد تهدید واقع نشود. یکی از مهم ترین عوامل موثر بر امنیت مرزها، سیاست های کنترل و مدیریت مرزهای بین المللی است. کشورهای مختلف متناسب با ویژگی های خود ممکن است سیاست مرزهای بسته، باز و یا کنترل شده را انتخاب کنند و پیرو آن از طرح ها، شیوه ها، اقدامات و تجهیزات متفاوتی نیز برای نظارت و کنترل موثر مرزهای خود بهره بگیرند. در بین مرزهای ایران و همسایگان، مرزهای شرقی ایران و افغانستان به دلیل وجود شرایط خاص همچون بی ثباتی سیاسی و فقدان چتر حاکمیتی فراگیر در افغانستان، ترددهای غیر قانونی اتباع مهاجر، قاچاقچیان و اشرار، حضور و فعالیت گروه های مسلح تروریستی همچون طالبان و القاعده و کارتل های مواد مخدر و... از جمله مناطق ناامن محسوب شده و تا کنون تلاش های متعددی از سوی مقامات و نهادهای مسوول برای کنترل این مرزها صورت گرفته است. در این پژوهش، سیاست ها و روش های کنترل و مدیریت مرز در طول مرزهای شرقی(خراسان رضوی و افغانستان) مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و میدانی انجام شده و اطلاعات با استفاده از نرم افزار Spss و با روش توصیفی- تحلیلی مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که سیاست ها و شیوه های کنترل و مدیریت مرز در طول مرزهای خراسان رضوی و افغانستان نقش موثری در کنترل و نفوذناپذیری مرز داشته است.
Machine summary:
بررسی شیوهها و سیاست های مدیریت مرزها و نقش آن در امنیت مرز نمونه موردی: مرزهای شرقی ایران(خراسان رضوی – افغانستان) سید هادی زرقانی (استادیار جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد، نویسندة مسؤول ) h-zarghani@um.
بـه اعتقـاد بیشتر صاحب نظران، اولین و مهم ترین کارکرد مرز، کارکرد دفاعی -امنیتی آن اسـت و دغدغـة اصـلی حکومت ها این است که مرزهای کشورها جز در برخی گذرگاههای مجاز غیر قابل نفوذ باشد تا امنیت کشور از ابعاد مختلف سیاسی ، نظامی ، اقتصادی و اجتماعی – فرهنگی مورد تهدید واقع نشود.
بر این اساس طی سالهای اخیر، طرحها، سیاست هـا و شیوههای مختلفی توسط سازمانهای مسؤول برای مدیریت و کنترل مرزهای شرقی اعمال شـده اسـت که ضرورت دارد میزان تأثیرگذاری آنها بر امنیت مرز مورد بررسی قرار گیرد.
در ادامه مطلب به دو نمونه از این سیاست ها که در مرز شرقی به کار گرفته شده است ، اشاره می شود: ٣-٦-١- تعیین حریم و منطقه مرزی در تعریف حریم مرز گفته اند که محدودهای مشخص داخل عمـق نـوار مـرزی اسـت کـه بنـا بـه ضرورتهای امنیتی ، سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی برای تحقق صحیح مأموریت های مرزبـانی و اعمـال کنترل و نظارت ویژه در آن با رعایت مفاد این قانون و سایر قوانین مرتبط تعیین می شـود.
در همین راستا دولت ایران و سازمانهای مرتبط با امور مـرز سـه شـیوة مختلف را برای نظارت و امنیت مرزهای این منطقه مورد استفاده قرار داده اند: ١- شـیوههـای فیزیکـی ٢- شیوههای الکترونیکی ٣- طرحها و سیاست های کنترل مرز(تعیین حریم ، منطقة ممنوعه مرزی و ...