Abstract:
اثیرالدین مفضّل بن عمر ابهری (590-663 ﻫ .ق) متکلّم، فیلسوف، منطقدان، ریاضیدان و ستاره‌شناس پرآوازه ایرانی است که تاکنون رشر، قنواتی، آیشنر، موحد و ساری‌اغلو گزارشهایی ناهمگون از احوال و آثار وی بدست داده‌اند. ما در این نوشتار، با نقد پژوهشهای پیشین و بر پایه منابع تاریخی دست اوّل، گزارشی یکدست و جامع از احوال و آثار وی برنگاشته‌ایم. پاره‌‌یی از نویافته‌های ما بدین قرارند: 1) گاه‌شماری زندگی ابهری؛ 2) کتابشناسی او (فهرست نسخ خطی و چاپی)؛ 2) ارائه فهرست کاملی از استادان، شاگردان و معاصران او 3) نقد رشر، قنواتی و ساری‌اغلو که میگویند زادبوم ابهری موصول بوده است. 4) نقد ساری‌اغلو که میگوید ابهری را ازاینروی سمرقندی خوانده‌اند که خودش یا نیاکانش در اصل سمرقندی بوده‌اند و نقد موحد که میگوید منابع قدیم در اینباره ساکتند. 5) نقد ساری‌اغلو که میگوید ابهری در موصل به مدرسه ابتدایی میرفته است. 6) نقد عسقلانی و ـ بتبع آن ـ نقد سرکیس، کردعلی و مدرس رضوی که میگویند ابهری در حماة به ابوالفداء پناه برده است. 7) نقد آیشنر که میگوید ابهری در موصل درگذشته است.
Machine summary:
ناسخ، سپس حکایتی را از زبان شمس‌الدین اصفهانی درباره ارتباط وی با ابهری نقل میکند( ) و پس‌از آن مینویسد: «در اول ماه صفر از سال ششصد و هفتاد و چهار در مصر به شیخ امام علامه شمس‌الدین مذکور پیوستم و برای تحصیل ملازم مجلس او شدم و به من گفت که مصنف این کتاب در شبستر/شوشتر[؟] وفات کرد و بیماریش تشنج در بازویش بود که اسهال در پی داشت و تاریخ مرگش را برایم ذکر نکرد.
ق) ابهری در آغاز رساله ملخص فی صناعة المجسطی( ) از کاتبی با تعبیر «عزیزترین رفیقانم نزد من» و «به‌مثابت فرزندم» یاد میکند و میگوید: او مدتی از زمان را بعنوان پژوهشگر دانشهای حقیقی همنشین من بوده...
در این حکایت، که آن را بطور کامل نقل خواهیم کرد، شمس‌الدین اصفهانی میگوید کشف‌الحقائق را نزد ابهری خوانده و در موصل نیز شاگردی او را کرده است.
( ) درباره اینکه ابهری شاگرد فخر رازی بوده یا نه، پیش‌از این سخن گفتیم، ولی اگر گزارش ابن‌عبری از سویه‌های دیگر درست باشد، گواه بر این است که ابهری در حدود 626 ﻫ .
رساله‌‌یی بینام در منطق به زبان فارسی محمدتقی دانش‌پژوه آن را در کنار بخش منطق هدایةالحکمة با عنوان «دو رساله این نیز میتواند باشد که «شستر» تصحیف‌شده «تستر» باشد و به هر روی معلوم نیست که آیشنر چرا میگوید که ابهری در موصل درگذشته است.
اشارات حاجی‌خلیفه از آن نام میبرد و مدرس رضوی میگوید که ابهری این رساله را در برابر اشارات ابن‌سینا نوشته است.
ملخص فی صناعة المجسطی این رساله را ابهری برای کاتبی قزوینی نوشته است.
(
, 
, 
)
