Abstract:
محدودیت منابع آب شیرین در جهان و افزایش روزافزون مصرف، موجب کشیده شدن آب به عرصه رقابت کشورها و گروههای مختلف شده و آب ایفاگر نقش اساسی در شکل دهی به روابط اجتماعی- سیاسی میان گروههای اجتماعی می باشد. در قرن بیست و یکم کمبود آب به عنوان با ارزشترین منبع در زندگی بشر، موجب تهدید معاش بسیاری از انسانها در کشورهای مختلف بویژه در مناطق خشک جهان شده و نیاز روزافزون به آب، تغییر الگوهای مصرف، آلودگی، از بین رفتن منابع طبیعی و توسعه بیابانها بشر را به سوی بحران جهانی آب سوق داده است. به طوری که برخی معتقدند که جنگهای آینده و خشونت های مدنی و اجتماعی عمدتا از کمبود منابع آب و مواد غذایی ناشی خواهد شد و حتی با توجه به چالشهایی که در این زمینه متوجه حکومتها خواهد بود، کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل معتقد است: «بحران آب در دنیا یک بحران حکمرانی است نه بحران کمیابی آب». در سال 1995 نایب رئیس بانک جهانی نیز اعلام داشت که «جنگهای آینده بر سر آب خواهد بود، نه نفت». شاخه ای از علم جغرافیای سیاسی که به مطالعه نقش آب در رفتارهای سیاسی در مقیاسهای مختلف می پردازد، هیدروپلیتیک نامیده می شود. ایران به عنوان یکی از کشورهای خشک و نیمه خشک جهان در منطقه خاورمیانه، از جمله کشورهایی است که با بحران آب مواجه است و این مسئله یکی از اصلی ترین عوامل محدود کننده توسعه کشور در دهه های آینده به شمار می رود و مسائل و مشکلات بالقوه و بالفعل قابل توجهی را برای کشور به دنبال خواهد داشت. مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با شیوه کتابخانه ای، هیدروپلیتیک ایران را بویژه از جنبه پراکنش جغرافیایی نواحی بحرانی در حال حاضر و همچنین در افق سال 1404 و سند چشم انداز، براساس «شاخص تنش آب» مورد بررسی قرار می دهد. یافته ها و نتایج تحقیق نشان می دهد که با توجه به روند افزایش جمعیت و همچنین افزایش مداوم مصرف سرانه آب در کشور، سرانه آب تجدید شونده در حال حاضر حدود 1800 مترمکعب است که در حال نزدیک شدن به «آستانه بحران» یعنی کمتر از 1700 مترمکعب می باشد و در حال حاضر تعداد 11 استان کشور در مرحله پایین تر از آستانه مذکور می باشند. در سال 1404 نیز سرانه آب تجدید شونده کشور به 1530 مترمکعب خواهد رسید و تعداد 13 استان در مرحله بحران آب قرار خواهند گرفت و در این میان وضعیت استان تهران با سرانه 100 مترمکعب به مراتب بدتر خواهد شد.
Machine summary:
با توجه به اينکه از نظر کميسيون توسعه پايدار سازمان ملل ، بحران آب در حقيقت يک بحران حکمراني محسوب ميشود و چالشهاي بسيار زيادي را در سطوح مخلف متوجه حکومتها خواهد کرد، لذا مقاله حاضر ضمن اشاره به مفاهيم هيدروپليتيک در مقياسهاي مختلف ، پراکنش جغرافيايي مناطق بحراني کشور را از نظر منابع آب تجديد شونده ، در حال حاضر و همچنين براي سال ١٤٠٤که سال افق سند چشم انداز ميباشد را مورد بررسي قرار ميدهد.
سياست هاي کروي آب شامل بحث ها و سياستگذاريهاي بين المللي منابع آب در کنفرانس هايي است که درباره محيط زيست و منابع طبيعي در سطح جهاني انجام ميگيرد که به دنبال تنظيم و تدوين حقوق و قوانين بين الملل جهت استفاده از منابع آبي مشترک ميان کشورها همچنين ايجاد همگرايي بين کشورها، براي بهره برداري از منابع آبي مشترک و جلوگيري از بروز کشمکش و نزاع بر سر منابع آب است ( ,Motlagh Hosseinpour ٢- ٣- رشد جمعيت و مصرف آب مقدار منابع آب شيرين و قابل دسترس انسان در بهترين حال ثابت بوده و منبع اصلي آن از بارشها تأمين ميشود که ميزان آن را حدود٤٠الي ٤٧هزار ميليارد متر مکعب تخمين ميزنند که چنانچه حدوسط اين دو رقم در نظر گرفته شود، ميتوان اين ميزان را ٤٣.
جدول شماره ٢: نوسانات مقداربارش سالانه در ايران (به تصویر صفحه رجوع شود) Source: ٢-٤- جغرافياي بحران آب کشور بر اساس شاخص تنش آب در سال ١٣٩٠ با توجه به اينکه براي محاسبه شاخص تنش آبي مطرح شده توسط خانم مالين فالکن مارک، اطلاعات پايه نظير متوسط ميزان بارش درازمدت ، مساحت و جمعيت هر پهنه جغرافيايي لازم است و محاسبات ديگر براساس اين اطلاعات انجام ميشود، لذا اطلاعات استان هاي کشور در جدول شماره ٣آورده شده است .