گزارش و ارزیابی کتاب «ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران» نوشته فریدون آدمیت Introduction and review

"دکتر عنایت نیز عقیده دارد: فرض کنیم همه اندیشه‌های متفکران تجددخواه، معقول، منطقی و متناسب با مقتضیات مادی و معنوی جامعه ایران بود و علمای شیعه ایران هیچ‌گونه تحرک فعلی نداشتند و همه عمرشان را با مباحث فقهی و بی‌ارتباط با واقعیت‌های سیاسی جامعه می‌گذراندند؛ در آن حال، این سؤال پیش می‌آید که وقتی اکثر مردم، مقلد یا پیرو مراجع دینی بودند، چگونه آرمان‌های تجددخواهان، یعنی مطالبه حکومت ملی، نظام پارلمانی، حاکمیت قانونی و حتی هدف‌های ساده‌تر مانند برقراری عدالتخانه می‌توانست توده‌های مردم یا دست کم قشرهای پرنفوذ طبقه‌های متوسط را به حرکت درآورد؟ (1) اگر روشنفکران بعد از جنبش اصلاح‌طلبی اروپا دارای اندیشه اصلاح‌طلبی شدند، شیعه قرن‌ها نه تنها در اندیشه، بلکه در عمل، طلایه‌دار جنبش‌های اصلاحی و عدالت‌خواهی بود. فکر تحریم دخانیات، در حالت عادی، البته این گونه بوده و حرمت آن به هیچ وجه بذاته مطرح نبوده است؛ اما وقتی مسأله امتیاز خارجه و برتری کافران بر سرزمین‌های اسلامی مطرح می‌شود و قضیه دخانیه، مرکز توجه نهضت عمومی و اجتماعی می‌شود و جریانی تحت عنوان تحریم پیش می‌آید، البته که دیدگاه بیش‌تر عالمان مذهبی به حرمت آن بر می‌گردد؛ چنان که می‌دانیم، وقتی دربار و حکومت ناصری خواست بین عالمان بزرگ اختلاف ایجاد کند و از مجتهد کربلا، مرحوم شیخ زین‌العابدین، راجع به حکم حرمت تنباکو پرسیدند، وی نیز حکم میرزا را به سبب ابعاد سیاسی و اجتماعی، تأیید و متابعت خود را اعلان داشت و نیز وقتی ظل‌السلطان برای آقانجفی اصفهانی پیغام می‌دهد: شراب که از تنباکو نجس‌تر است؛ همان‌قدر که در باب شراب نهی دارید، در باب تنباکو هم نهی داشته باشید، آقانجفی پاسخ می‌دهد: ما به تکلیف شرعی خودمان عمل می‌کنیم و شما هم به تکلیف عرفی خودتان عمل کنید؛ همچنان که اجناس خارجی، پارچه‌ها، کالاهای فرنگی، حتی کاغذهای مارک‌دار نیز وقتی بهانه برای استیلای اجانب بر کشور اسلامی می‌شد، مورد تحریم قرار می‌گرفته است."