Abstract:
تحلیل گفتمان انتقادی شامل نظریهها و روشهایی است برای مطالعۀ تجربی روابط میان گفتمان و تحولات اجتماعی و فرهنگی قلمروهای گوناگون اجتماعی. تحلیلگران انتقادی گفتمان بر آناند که متنهای ادبی، مثل سایر متنها، در خدمت ارتباطاند، بنابراین، آنها را نیز میتوان با نگرش و روش انتقادی تحلیل نمود. در این پژوهش یکی از قصاید مشهور سنایی غزنوی، بر اساس روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف، در سه سطح توصیف، تفسیر، و تبیین بررسی شده است. نتایج حاصل از این بررسی نشان میدهد سنایی، با ترکیببندی ابعاد گفتمانهای مسلط روزگار خود، در قالب ژانری ازپیشموجود، ساختار و نظم گفتمانی موجود و مسلط روزگار خود را بازتولید کرده است. بنابراین، قصیدۀ سنایی، به منزلة رخدادی ارتباطی، فقط بازتابی از کردار اجتماعی روزگار او نیست، بلکه، با بازتولید نظم گفتمانی، به حفظ وضع موجود کردار و نظم اجتماعی کمک میکند.
Machine summary:
این گونه تلقی از ادبیات ، به منزلة کلام ، متن ادبی را میانجی روابط بین کاربران زبان ، اعم از روابط گفتاری و روابط مبتنی بر آگاهی های ایدئولوژیکی ، و نقـش و وظایف اجتماعی آن ها (← فاولر و دیگران ، ١٣٨١: ٨٢) و نیز فرآورده ای فرهنگی مـی دانـد که «می تواند در خصوص تأثیر متقابل گفتمان ها و شبکه هـای اجتمـاعی ای کـه در زمـان و مکان نوشته شدن متن دست اندرکار بوده اند چیزهایی به ما بگویـد» (تـایسـن ، ١٣٨٧: ٤٧٥).
در تحلیل کردار گفتمانی کانون توجه بر نحوة اتکای مؤلـف مـتن بـر گفتمـان هـا و ژانرهای ازپیش موجود برای تولید متن است و نیز این که دریافت کنندگان مـتن چگونـه گفتمان ها و ژانرهای در دسـترس را بـرای مصـرف و تفسـیر متـون بـه کـار مـی گیرنـد (یورگنسن و فیلیپس ، ١٣٨٩: ١٢١).
از سوی دیگر، از آن جا که هیچ محتوایی بدون حالتمندی عرضه نمی شود و هیچ انتقال اندیشه ای نیست که در چهارچوب ارزش های میان کسانی انجام نگیرد، تجربـة مخاطـب از قالب اثر نیز در شیوة تولید و مصرف متن مهم تلقی می شود، یعنی «هر یک از متون نقش و کارکردی ویژه دارند و متناسب با نقش خـود در بافـت خـاص خـود عرضـه مـی گردنـد» (یارمحمدی ، ١٣٨٣: ٣٣) و هر گوینده ای ، خواه ناخواه ، هنگام سخن گفتن هم سخنی را مورد خطاب قرار می دهد که گنجینه ای از ارزش های اجتماعی ـ فرهنگی است و نیـز، بـه سـبب آشنایی با بافت و کارکرد سخن (متن )، واکنش ها و انتظارات خاصی در برابر آن دارد.