Abstract:
در این مقاله، بازیابی مؤلفههای اساسی حاکمیت سیاسی از نگاه مکتب اعتزال با محوریت دیدگاه قاضی عبدالجبار بررسی میشود. برایناساس سعی شده با رویکرد توصیفی ‑ تحلیلی از دادههای مطالعاتی به روش کتابخانهای، ریشههای اندیشۀ حاکمیت سیاسی از نگاه مکتب اعتزال با وجود تفاوت و قرائتهای شکلگرفته در این مکتب از حکومت و جایگاه حاکم را ارائه دهد. افزون بر این، بهمسئلۀ ویژگیهای لازم در حاکم و مبانی آن و همچنین موضوع عصمت در اندیشۀ اعتزال پرداخته است. طرح تفکیک امامت فراتر و فروتر و گرایش معتزلۀ بغداد به لزوم امامت فراتر، یکی از جهشهای تفکر در اندیشۀ اعتزال در میان اهل سنت بهشمار میآید. در انگاره اعتزال راه دستیابی به امام از شیوۀ انتخاب، الگو میپذیرد و از آنرو که احتمال خطا در رفتار حاکم جامعه مطرح است، شرایطی برای چگونگی امربهمعروف و نهیازمنکر بهتناسب مراتب آن، در منظومۀ فکری معتزلیان تبیین شده است. نتایج بازشناسی انگارههای معتزلیان در تبیین مؤلفهها و ویژگیهای حاکمیت در تحلیل نقادانۀ میزان پایبندی این جریان به شعار عقلانیت در سنجش مسائل حوزۀ امامت نقشنمایی میکند. اهمیت این امر با توجه به اندیشۀ غالب این تفکر در قرنهای نخست تاریخ اندیشۀ اسلامی و نوع واکنشها به روش و رویکرد اعتزال آشکار میباشد.
The present paper tries to review the basic components of political sovereignty from the viewpoint of the school of Separationism based on Qazi Abd al-Jabbar's point of view. Therefore، it's been tried، using an analytic-descriptive approach to the data collected by library method، to look at the roots of the thought of political sovereignty and to present the view of the school of Separationism، in spite of the different interpretations in this school، to government and the position of the ruler. Besides، the issue of the necessary features of the ruler and its principles and also the issue of inerrancy in the thought of Separationism are dealt with. The plan of separating higher and lower Imamate and the inclination of Mutazilites of Baghdad to the necessity of higher Imamate is one of the leaps of thought in the schools in Separationism among Sunnis. In the idea of Separationism، the way to access Imam takes sample from the method of selection، and since there is the possibility of error in the behavior of the ruler of the society، some conditions for enjoining the good and forbidding the evil in proportion to its levels are explained in intellectual system of Mutazilites. The results of recognizing the ideas of Mutazilites play a role in explaining the components and features of sovereignty in the critical analysis of the degree of loyalty of this movement to the slogan of rationality and the importance of this issue is clear regarding the idea of the dominance of this thought in the early centuries of the history of the Islamic thought and the different kinds of reactions to the method and approach of Separationism.
Machine summary:
"١ در مقایسـۀ مکاتـب درونـی اهـل سـنت ، معتزلـه دامنـۀ بیشتری از مباحث رهبری جامعه و کلام سیاسی را به خود اختصاص داده است ، چرا کـه معتزله ، مانند شیعه و برخلاف دیگر اهل سنت ، ضرورت امامت را در جامعه ، واجب عقلی میداند و درصدد استدلال برای اثبات آن برمیآید [نک : ٢٥، ص ٤٩٠].
بیان شد که در اندیشۀ مشترک سیاسی اهل سنت مسئلۀ رهبری به موضوع انتصـاب و گزینش فرازمینی، به دلیل جایگـاه تصویرشـده از حـاکم و امـام جامعـه ، ارتبـاط پیـدا نمیکند، بلکه این رفتار تمامی یا برخی از جامعۀ دینی است که علاوه بـر مقبولیـت بـه دولت منتخب ، مشروعیت میبخشید.
حاصل نگرش به ریشه های شکل گیری اعتزال که به پاسخی متفاوت در حـوزٔە کـلام سیاسی بازگشت دارد و همچنـین سـیر اندیشـۀ حاکمیـت سیاسـی در نگـاه معتزلیـان ، میتواند نمایان کنندٔە این گفتار باشد که معتزله (دسـت کـم تـا قـرن پـنجم ) از راهبـرد موضوع امامت همواره در پیشبرد دیدگاه های انحصاری خود در دیگر حوزه های اندیشـه ، بهره گرفته است .
بزرگان اعتزال برای بقا در دایرٔە جریان اکثریت ، تلاشی بـرای مواجهـۀ مستقیم با ریشه های اصلی تفاوت دو جریان شیعه و اهـل سـنت نشـان نـداده ، بلکـه بـا ابهام آفرینی در باورهای امامیه به توجیه عقلانی اندیشۀ اهل سـنت در مسـئلۀ امامـت و حاکمیت اقدام کرد، زیرا نزدیکی دیگر باورهای اعتزال در موضـوعاتی، ماننـد خـوانش از توحید، اسما، صفات ، و جبر و اختیار انسان ، اتهام تشـیع نواندیشـان اعتـزال را گسـترش داده و با چرخش آشکار در موضوع امامت ، این ابهام گرایشی را به یکسان پنداری حقیقی 2 و تقابل های خاص با اهل سنت روبه رو میساخت ."