از خمسه سرایی تا خمسه پژوهی (بررسی انتقادی تحقیقات حوزۀ خمسه پژوهی) Journal Article

چکیده خمسه‌سرایی یکی از سنت‌های دیرپای ادب فارسی است که در قرن شش هجری توسط نظامی پایه‌گذاری شد و تا قرن چهارده هجری در ایران و قلمرو نفوذ فرهنگ ایران به حیات خود ادامه داد. در طی این تاریخ هشتصد ساله بسیاری از شاعران ایرانی، هندی و ترک بـه سـرودن مثنوی¬هایی به تقلید از خمسۀ نظامی پرداخته¬اند. ایـن سنت ادبی را می¬توان پس از شاهنامه¬سرایی، پراقبال¬ترین سنت ادبی فارسی دانست؛ اما تا کنون پژوهش جامعی حول آن صورت نگرفته و بسیاری از خمسه¬های ادب فارسی ناشناخته باقی مانده-اند و فهرست دقیقی از آنها در دست نیست. این مقاله با معرفی و نقد و بـررسی عمده پژوهش¬های انجام شده در این زمینه، کمبودها و کاستی¬های این پژوهش¬ها را یادآور شده و پیشنهادهایی برای پژوهش در این حوزه ارائه کرده است.

چنانکه در مقدمۀ کتاب آمده ، نویسنده قصد داشته است که جلد دومی نیز شـامل معرفـی نظیره گویان چهار مثنوی دیگر نظامی بر ایـن کتـاب بیفزایـد و بـه قـول خـود کـار ناتمـام آغـا احمدعلی را به فرجام رساند (همان : ه )، اما موفق به این کار نشده است ؛ هرچنـد کـه در خـلال معرفی مقلدان مخزن الاسرار به آثار دیگر شاعرانی که خمسه داشته اند نیز اشاره کرده است . آن طور که از اظهارات نویسنده برمیآید، وی از کتابشناسی نظامی گنجوی نیز کـه چهـار سـال پیش از این کتاب منتشر شده و در بخشی از آن به معرفی مقلدان و نظیره های هر پنج منظومۀ خمسۀ نظامی پرداخته شده ، بیاطلاع بوده است . به عنوان مثال وی به اشتباه مثنویهای خمسۀ درویش اشرف را به زبان ترکی دانسـته (همان : ٤٢و٥١) و به همین دلیل به معرفی آنهـا نپرداختـه اسـت ، در صـورتی کـه محمـدعلی تربیت نسخه ای از این خمسه را که به زبان فارسی است در اختیـار داشـته و در دانشـمندان آذربایجان ابیاتی از آن را نیز نقل کرده است (تربیت ،١٣١٤: ١٤٨)؛ یا این که ، بـدون تحقیـق و تفحص و تنها بر مبنای قول علی اصغر حکمت که با استناد بـه تذکرة روز روشن خمسـه ای به ابوالبرکات منیر لاهوری منسوب میکند و پیشتر بدان اشاره شد، او را دارای خمسه میدانـد (خزانه دارلو،١٣٧٥: ٤٩) و در ادامه از مثنویهـای دوازده گانـۀ وی نـام مـیبـرد (همـان : ٥٤٨- ٥٥٢)؛ یا اینکه با وجود در دسـترس بـودن نسـخۀ خطـی لیلـی و مجنـون مثـالی کاشـانی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به آن مراجعه نکرده و به اطلاعاتی که صفا دربارة آن داده اکتفا کرده است و...