Abstract:
تاریخ بیهقی از آثار گرانبهای زبان فارسی در قرن پنجم هجری، از لحاظ ویژگیهای ادبی و تاریخی دارای اهمّیّت است. بیهقی دبیر (385ـ470هـ.ق)، درخلال نگارش تاریخ خود به بسیاری از آیینهای مرسوم، از جمله آیین نامه و نامهنگاری اشاره کرده است. کتاب او علاوه بر ارزش تاریخی و ادبی، بخشی از فرهنگ ایرانیان را بیان کرده است. همین ویژگی در شاهنامة فردوسی نیز دیده میشود.حکیم ابوالقاسم فردوسی، بزرگترین حماسهسرای ایرانی (329ـ411)، در خلال شاهنامه، به حفظ زبان فارسی و جاودانه کردن بخشی از فرهنگ و تمدّن غنیّ ایران پرداخته است. او بسیاری از آیینها و مراسم از جمله آیین برقراری ارتباط بین پادشاهان، بزرگان، پهلوانان و طبقات اجتماعی و... را از طریق نامه و نامهنگاری یا ارسال پیام مشخّص کرده است. در این مقاله ضمن معرّفی دیوان رسالت و وظایف آن دیوان درعصر غزنوی، با توجّه به اینکه نامههای مندرج در شاهنامه ارتباطی با عصر غزنوی ندارد و صرفا کتاب در آن دوره تالیف شده، موارد مشترک نامه نگاری بین دو اثر بررسی میشود.مشابهت نامههای این دو اثر از لحاظ انگیزة کتابت، لحن و موضوع نامه و انواع نامههای مرسوم، بویژه در دربارها مطرح است. به نظر میرسد فردوسی بیش از بیهقی به نقل مفصّل متن نامهها توجّه داشته و جزئیات آداب و تشریفات نامهنگاری درهر دو اثر مورد توجّه بوده است
Machine summary:
در نامه رستم به کاووس آمده است: بفرمود تا نامهای خسروی ز عنبر نوشتند بر پهلوی (فردوسی، 1373: 262-5) و در دیگر ابیات مشخص میشود که از «مشک، عنبر، گلاب» نیز برای نوشتن استفاده میکردهاند: به شاه آفریدون یکی نامه کرد زمشک و ز عنبر سر خامه کرد (همان:124-1) اما در مورد قرائت نامهها آنچه از شاهنامه و دیگر متون کهن فارسی برمیآید آن است که شاهان خود نامههای غیرمحرمانه را نمیخواندهاند بلکه دبیران نامهها را برای شاهان قرائت میکردند: «چنانکه نوشتن نامهها وظیفة اصلی اعضای دیوان رسالت بوده، خواندن نامههای رسیده وگزارش اخباری که به وسیلة منهیان دریافت شده است نیز از وظایف آنان بوده و مخصوصا صاحب دیوان در این مورد وظیفة بیشتری داشته است.
و در برخی از مواقع که نامه حالت سرگشاده داشته، یا خبر از پیروزی و فتح بوده یا مسائلی بوده که افراد دیگر در دربار هم باید از متن آن آگاه میشدند، دبیر نامه را به دستور شاه بلند و در جمع افراد قرائت میکرده است: به خراد بر زین چنین گفت شاهبه عنوان نگه کرد مرد دبیر که این نامه بر خوان به پیش سپاهکه گویندهیی بود و هم یادگیر (همان: 202-9) در قرآن کریم در سورة مبارکة نحل آیه 28 نیز اشاره به این رسم دیده میشود.