Abstract:
هنر بیان رندانهی حافظ شعر او را تأویل پذیرساخته است. یکی از شگردهای خواجه پنهان سازی معانی متعدد در پس باورهای رایج و مسلم خواننده است. در این نوشته، با تکیه بر بیت زیر برای اثبات این فرض تلاش شده است اگر شراب خوری جرعهای فشان بر خاک از آن گناه که نفعی رسد به غیر چه باک (حافظ، 1372: 231) همنشینی واژههای «شراب» و «گناه»، بسرعت ذهن خواننده را به گناه شرابخواری متمایل میکند. اما به نظر میرسد ابهام آفرینی خواجه در مقصود از «آن گناه» و امکان ارجاع «آن گناه» به گناهی غیر از شرابخواری، موجب شده است که بیت متضمن دو معنی دیگر نیز باشد. همهی شارحان مقصود از «آن گناه» را گناه شرابخواری دانستهاند. اما اگر مقصود از «آن گناه» را نه «شراب خواری» بلکه «شراب ریزی» بدانیم، مفهوم تازهای از بیت دریافت خواهد شد. بر این اساس میتوان گفت شراب عنصر عزیزی است که هدر دادن یک قطره از آن هم گناهی بزرگ به حساب میآید، لیکن چون در سنت جرعهریزی، از آن گناه (یعنی ریختن یک قطره شراب بر خاک) نفعی به اموات میرسد، از گناه شراب ریزی - نه شراب خواری- باکی نیست. معنای سوم، مبتنی بر رمزگشایی از واژگان بیت بر اساس سابقهی رمزی آنها در متون عرفانی متقدم است. با رمزگشایی واژههای «شراب»، «ساقی»، «جرعه» و«خاک» میتوان بیت را بیان نمادین واقعهی افاضهی روح به خاک آدم (ع) یا اعطای عشق به او از جانب ساقی ازل و ماجرای اعتراض فرشتگان به آفرینش و گناه آدم (ع) دانست. در این معنی مقصود از «آن گناه»، گناه آدم (ع) خواهد بود. فرض این مقاله آن است که حافظ همزمان هر سه معنی را در نظر داشته است. یکی از شگردهای بیان رندانۀ حافظ ، استفاده از باورهای رایج و مسلم خواننده بـه عنـوان روپـوش معانی ثانوی است . در این نوشته ، برای اثبات این فرض ، وجوه معانی بیت زیر بررسی شده است : اگر شراب خوری جرعه ای فشان بـر خـاک از آن گناه که نفعی رسد به غیر چـه بـاک (حافظ ، ١٣٧٢: ٢٣١) هم نشینی واژه های «شراب » و «گناه » در این بیت ، به سرعت ذهن خواننده را به گناه شـرابخواری سوق میدهد. به همین سبب همۀ شارحان مقصود از «آن گناه » را گناه شرابخواری دانسته اند اما اگر فرض کنیم منظور از «آن گناه »، نه «شراب خواری» بلکه «شراب ریزی» است ، معنی تازه ای از بیـت دریافت خواهد شد. بر این اساس شاعر شراب را عنصر ارزشمندی دانسته که هدر دادن یک قطـره از آن هم گناهی بزرگ محسوب میشود، لیکن چون در سنت جرعه ریزی، بـه مردگـان کـه خـاک شده اند، نفعی میرسد، از گناه شراب ریزی - نه شراب خواری- باکی نیست . رمزگشایی از واژگان «شراب »، «جرعه » و «خاک» بر اساس سابقۀ رمزی آن هـا در متـون عرفـانی متقدم ، امکان تلقی معنی دیگری را فراهم میسازد. بر این مبنا منظور از «آن گنـاه »، گنـاه آدم (ع ) و بیت بیان نمادین واقعۀ افاضۀ روح به انسان و یا اعطای عشق به او از جانب سـاقی ازل و مـاجرای اعتراض فرشتگان به آفرینش آدم (ع )خواهد بود. فرض آن است که حافظ ، رندانه هر سـه معنـی را همزمان در نظر داشته است .
Machine summary:
"«اگر» در بیت های زیر نیز چنین مفهومی را تداعی میکند: ای صبا گر بـه جوانـان چمـن بـاز رسـی خدمت ما برسـان سـرو و گـل و ریحـان را (حافظ ، ١٣٧٢: ٧) ای صبا گر بگذری بـر سـاحل رود ارس بوسه زن برخاک آن وادی و مشکین کن نفـس (حافظ ، ١٣٧٢: ٢٠٧) ای بــاد اگـر بــه گلشــن احبـاب بگــذری زنهــار عرضــه ده بــر جانــان پیــام مــا (حافظ ، ١٣٧٢: ٩) این معنی با دیگر ابیات خواجه در باب ارجمندی شراب و روایاتی که در مورد شکل گیری آیین جرعه افشانی بر خاک گزارش شده تناسب بیش تری دارد و البته با محتوای سخن شاعرانی همچون منوچهری، خاقانی، اثیرالدین اومانی و مولوی که جرعـه ریـزی بـر خـاک را بـرای یـادآوری یـاران درگذشته و رسانیدن فیض شراب به مردگان به کار برده اند.
در بیت های زیر این رمز- واژه ها بزرگنمایی شده اند: سـاقیا بـاده کـه اکسـیر حیـات اسـت بیـار تــا تــن خــاکی مــا عــین بقــا گردانــی ســاقی بــه نــور بــاده بــر افــروز جــام مــا مطرب بزن که کار جهـان شـد بـه کـام مـا مــا در پیالــه عکــس رخ یــار دیــده ایــم ای بــیخبــر ز لــذت شــرب مــدام مــا فرشـته عشـق ندانـد کـه چیسـت ای سـاقی بخــواه جــام گلابــی بــه خــاک آدم ریــز اگر شراب خوری جرعه ای فشـان بـر خـاک از آن گناه که نفعی رسد بـه غیـر چـه بـاک عیب رندان مکـن ای زاهـد پـاکیزه سرشـت کـه گنـاه دگـران بـر تـو نخواهنـد نوشـت یارب آن زاهد خود بین که بجز عیـب ندیـد دود آهــــیش در آیینــــه ادراک انــــداز برو ای زاهد خـودبین کـه ز چشـم مـن تـو راز این پرده نهان است و نهان خواهـد بـود کمــال ســر محبــت ببــین نــه نقــص گنــاه که هر که بیهنـر افتـد نظـر بـه عیـب کنـد با تکیه به رمز پردازیهای رایج در متون عرفانی پیش از حافظ ، واژه های کلیدی این گونه ابیات را به شرح زیر میتوان رمزگشایی کرد: وساقی شراب جرعه جــام ."