Abstract:
قلمرو جغرافیای اقتصادی ماوراءالنهر با وسعتی حدود 3994400 کیلومتر مربع در شمال شرقی فلات ایران و آن سوی رود جیحون، از مناطق مهم جغرافیای امروز جهان شناخته میشود. اگرچه امروزه این سرزمین دارای اقتصاد درحال توسعه هستند، اما در متون جغرافیایی و تاریخی مسلمانان دارای پیشرفتهترین اقتصاد خودکفای زمان خویش میباشد؛ یعنی دارای تجارت جهانی، دامپروری و کشاورزی پر محصول معرفی شده است. سیمای جغرافیایی اقتصاد ماوراءالنهر در متون جغرافیایی و تاریخی مسلمانان به صورت یک سرزمین اقتصادی(کشاورزی، تجارت و صنعت) شامل پنج ایالت سغد با دو کرسی بخارا و سمرقند، خوارزم، چغانیان، فرغانه و چاچ ترسیم شده است. بخارا، سمرقند و ایلاق مهمترین شهرهایی بودند که دارالضرب معروفی داشتند و همینطور در این نواحی سکه های متنوع فراوانی رواج داشته است که با نقش اقتصادی و تجاری شهرها همخوانی داشته است. از مهمترین شهرهای تجاری و اقتصادی ماوراءالنهر میتوان به ایلاق، بخارا، خوارزم، سمرقند و فرغانه اشاره نمود که به عنوان مأمن بازرگانان شناخته شدهاند. لذا بررسی جغرافیای اقتصادی ماوراءالنهر براساس متون جغرافیایی و تاریخی متقدم ضروری به نظر میرسد. این پژوهش بر آن است تا جغرافیای اقتصادی ماوراءالنهر و نیز وضعیت اقتصادی آن را بر پایۀ متون تاریخی و جغرافیایی سده نخست تا قرن نهم هجری- که طی آن بیشترین کتب تاریخی و جغرافیایی تدوین شده است- در اندیشه و آثار مورخان و جغرافیدانان مسلمان، با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای تحلیل کند.
Machine summary:
"مورخان و جغرافیدانان مسلمان قرن چهارم در مورد صادرات ماوراءالنهر میگویند که دارای صادرات پوست روباه، سمور و سنجاب بسیاری است و به سایر نواحی ارسال نموده اند (ابن حوقل، 1345: 194؛ جیهانی، 1368: 177) علاوه بر آن قندز، ختو، خدنگ، بازهای خوب (که ابن حوقل اسامی آنها را ثبت نموده: باز قرطاس، اشهب و درهمی مغرنق که گرانبها بوده اند) و مورد نیاز پادشاهان بودهاند از جاهای دیگر وارد نمودهاند و به سایر نقاط صادر کردهاند( جیهانی، 1368: 178؛ ابن حوقل، 1345: 195-194) از جمله اقلام صادراتی آن جامههای پنبهای، آهن که به علت وفور آنها به سایر نواحی ارسال کردهاند (جیهانی، 1368: 178) در متون نویسندگان قرون نخست هجری تا ششم یعنی قبل از حمله مغول به ایران اقتصاد مطلوب شهرها و نواحی ماوراءالنهر نمایان است چرا که بیشترین اطلاعات را در خصوص صادرات و وضعیت مطلوب آن را بیان میدارند.
نکته جالب توجه در بررسیهای ناشی از این پژوهش، این است که مورخان و جغرافی دانانی همانند ابن حوقل، جیهانی و اصطخری شهرهایی چون ایلاق، سمرقند و بخارا را دارای دارالضرب دانستهاند که دارای انواع سکههای مهم و رایجی چون غطریفی، مسیبیه، محمدی، اسماعیلی و فلوس بوده که این شهرها علاوه بر نقش تجاری و اقتصادی دارای نقش و کارکرد سیاسی نیز بوده اند که این نقش تجاری و اقتصادی جدای از سایر عوامل بر پایه شرایط اقلیمی و جغرافیایی همچون وفور معادن طلا و نقره در این شهرها شکل گرفته است و اینکه دارای بازارهای مطرحی چون بازار سرطاق در سمرقند بودهاند و به همین دلیل است که این شهرها دارای دارالضرب و جای بازرگانان بودهاند که متأثر از وضعیت جغرافیایی و وفور معادن طلا و نقره این شهرها بوده است."