Abstract:
دیاربکر واقع در آناطولی شرقی ازقرن هفتم به بعد، مهد جنبش ها و نهضت های گوناگون طریقت صوفیانه بوده است که بیشتر ریشه در علویگری دارند و علویگرایان کسانی هستند که چهارمین خلیفه اسلام را از سه خلیفه دیگر، برتر میدانند. پس از حاکمیت مغول در قرن هفتم هجری قمری و در سایه تسامح آنان، تصوف و علویگری به طور هم زمان در ماوراءالنهر رشد کرد و با مهاجرت صوفیان ماوراءالنهر به آناتولی شرقی، به این منطقه راه یافت . احتمال میرود در سدههای هشتم و نهم هجری جریان التقاطی مذکور در دیاربکر با تبلیغات اخلاف شیخ صفی الدین اردبیلی به قزلباشیگری تحول یافته و در سده دهم هجری از زمان حاکمیت شاه اسماعیل صفوی و پس از آن قزلباشیگری به شیعه گری تغییر ماهیت داد اما با اقدامهای سرکوب گرانه و نسل کشی سلطان سلیم عثمانی (٩١٨-٩٢٦ه.ق) در دیاربکرتضعیف گردید . گمان میرود ماهیت مذهبی قزلباشان دیاربکر نوعی غلو و الوهیت در مورد امام علی (ع)و رهبران صفوی باشدکه پس از تبدیل شدن به شیعه گری حالت غلو در آنان کمتر شد.
Machine summary:
"تعامل خاندان شیخ صفی الدین به ویژه پس از شیخ جنید، با شیعیان دیار بکر ادامه یافت و این ها با تشکیل گروه شیعی موسوم به «قزلباش» در بین علویان از آن ها در جهت تثبیت حکومت خود و مبارزه باسنیان عثمانی استفاده ابزاری میکردند، رابطه حکومت عثمانی نیز در ابتدا با شیعیان منطقه دیاربکر به صورت مسالمت آمیز و غالبا به دور از تنش و درگیری بود به نظر میرسد علت این مداخله از جنید تا تشکیل دولت صفوی حاکمیت قره قویون لوها بر ایران وعدم وجود فضای مناسب جهت فعالیت آنان بوده است و آق قویون لوهای دیاربکر که رقیب سیاسی آنان بودند خاندان صفوی را در فعالیت های سیاسی و مذهبی در دیار بکر یاری کردند.
پس از مرگ شیخ جنید، پسرش حیدر که مریدانش او را نیز خدا دانستند به یاری حسن بیک آق قویونلو، فرمانروای مقتدر آق قویونلو که دختر او را به همسری داشت کلاه قزلباش را مرسوم کرد وی هم چنین سالهای اولیه عمر خود را برای گسترش تشکیلات در آناطولی و دیار بکر و تبلیغ برای ازدیاد مریدان سپری کرد و مریدان وی در دیاربکر با عنوان خلیفه به ممالک دیگر فرستاده میشدند (سومرفاروق، ١٥)؛ بدین صورت شیخ حیدر در منطقه فرقه تازهای از شیعیان به نام«حیدریه » به وجود آورد.
سلاطین اولیه عثمانی جهت برخورداری از نیروی مضاعف شیعیان آناطولی به ویژه اهل فتوت خود را به آنان نزدیک و از مساعدتهای آنان در برخورد با دشمنان بهره میگرفتند اما این وضعیت فقط تازمان به قدرت رسیدن شاه اسماعیل اول صفوی ادامه داشت و بعد از آن شرایط تغییر کرد و اوضاع به گونه ای دیگر شد."
(
, 
, 
)
