الاهیات تنزیهی در عاشقانه‌های عطار Journal Article

Writer: حیدری، حسین ؛ فـلاح برزکی، بتول ؛

مطالعات عرفانی پاییز و زمستان 1393 - شماره 20 Ranking Science-Research (Ministry of Science/ISC (‎30 page(s) - From 41 to 70 )

Keywords: فریدالدین عطار نیشابوری تشبیه خداوند عاشقانه‌های عطار کلام اسلامیفریدالدین عطار نیشابوری عاشقانه های عطار کلام اسلامی تنزیه خداوند Islamic Theology Farīd al Dīn ‘Attār of of Nishābour God Transcendence Resemblance to God ‘Attār Romances عطار تنزیه خدا تشبیه و تنزیه صفات خداوند منطق‌الطیر اشاعره معتزله

fa en

Abstract:

ماجرای کشمکش بین تشبیه و تنزیه ذات، صفات و افعال خداوند را می‌توان دیرپای‌ترین و گسترده‌ترین مناقشه کلامی پیروان ادیان ابراهیمی دانست. در عالم اسلام امثال کرامیه‌، حشویه و اشاعره به تشبیه ذات حق و در مقابل معتزله، شیعه، و عارفان مسلمان، به همانند دانستن اوصاف و افعال حق با آدمیان قایل بوده‌اند. این مقاله رویکرد عارف شوریده نیشابور، فریدالدین محمد عطار(618-540 ق./1221 -1145 م. ) را در موضوع مذکور در سه اثر او‌(الهی‌نامه، مصیبت‌نامه و منطق‌الطیر) بررسی می‌کند. این جستار نشان می‌دهد که فریدالدین حتی در حال و هوای سرایش اشعارش نیز رویکرد تنزیهی دارد و بارها بدان تصریح می‌کند. عطار برخلاف اشاعره‌، صفات و ذات حق را از هم جدا نمی‌داند. وی پای خرد را در شناخت کنه ذات، صفات و افعال خداوند شکسته دانسته، و او را حتی از به نام خواندن هم منزه می‌داند و معتقد است آنچه بندگان در می‌یابند، در واقع بازتاب خیال خود آنان است: «قسم خلق از وی خیالی بیش نیست». در منطق‌الطیر نیز پرندگان در پایان توانشان، سیمرغ را سی مرغ دیدند: «حضرتی دیدند بی وصف و صفت». این رویکرد تنزیهی فریدالدین که حتی به مرز الاهیات سلبی نیز نزدیک می‌شود، یادآور خطبه نخست امام علی(ع) در نهج البلاغه است. از سوی دیگر خرده‌گیری‌های عطار بر رحمت الاهی نیز که بر زبان دیوانگان جاری شده است، نشان می‌دهد که وی به حسن و قبح عقلی افعال باور دارد و خداوند را فوق چون و چرا نمی‌داند.ماجرای کشمکش بین تشبیه و تنزیه ذات، صفات و افعال خداونـد را مـیتـوان دیرپـایتـرین و گستردهترین مناقشه کلامی پیروان ادیان ابراهیمی دانست . در عالم اسلام امثال کرامیه ، حشویه و اشاعره به تشبیه ذات حق و در مقابل معتزله ، شیعه ، و عارفان مسلمان، به همانند دانستن اوصاف و افعال حق با آدمیان قایل بودهاند. این مقاله رویکرد عارف شوریده نیشـابور، فریدالـدین محمـد عطـار(٦١٨-٥٤٠ ق..١٢٢١ -١١٤٥ م. ) را در موضوع مذکور در سه اثر او(الهینامه ، مصیبت نامه و منطق الطیر) بررسی مـیکنـد. این جستار نشان میدهد که فریدالدین حتی در حال و هوای سرایش اشعارش نیز رویکرد تنزیهی دارد و بارها بدان تصریح میکند. عطار برخلاف اشاعره، صفات و ذات حق را از هم جدا نمـیدانـد. وی پای خرد را در شناخت کنه ذات، صفات و افعال خداوند شکسته دانسته ، و او را حتی از به نـام خواندن هم منزه میداند و معتقد است آنچه بندگان در مییابند، در واقع بازتاب خیـال خـود آنـان است : «قسم خلق از وی خیالی بیش نیست ». در منطق الطیر نیز پرندگان در پایان توانشان، سیمرغ را سی مرغ دیدند: «حضرتی دیدند بـی وصف و صفت ». این رویکرد تنزیهی فریدالدین که حتی به مرز الاهیات سلبی نیز نزدیک میشـود، یادآور خطبه نخست امام علی(ع) در نهج البلاغه است . از سوی دیگر خردهگیـریهـای عطـار بـر رحمت الاهی نیز که بر زبان دیوانگان جاری شده است ، نشان میدهد که وی به حسن و قبح عقلی افعال باور دارد و خداوند را فوق چون و چرا نمیداند.

The story of the struggle between assimilation and transcendence of the Essence Attributes and Acts of God can be considered as the earliest and most widespread verbal dispute among the followers of the Abrahamic religions. In the Islamic world، sects such as Karrāmiyyah، Hashviyyah and Ash‘arites have been accused of assimilation of God’s essence، contrary to Mu''tazilites، Shi‘ites، and Muslim theosophists who have been accused of equating the Attributes and Acts of God with those of man. This essay aims to study the approach of the distraught theosophist of Nishabour، Farīd al-dīn Muhammad ‘Attār (540-618 A.H. / 1145- 1221 A.D.) considering the above mentioned subjects in his three everlasting works (Elāhī Nāmah، Muṣībat Nāmah and Manṭiq al-Ṭayr). This research suggests that even in the mood of composing his poems، Farīd al-Dīn has also a transcendental approach as he frequently expresses. Unlike Ash''arites، ‘Attār doesn’t differentiate between the Attributes and Essence of God. He believes that the reason lags behind the cognition of substance of the Essence، Attributes and Acts of God and also thinks that God is pure against being called by name، he believe whatsoever the servants perceive، in fact، reflects their own imagination: “man perceives no more of him than imagination«. Also in Manṭiq al-Ṭayr، the Simurgh was seen as thirty birds by the birds at the end of their journey: »they saw unspeakable and nonattributable Holiness«. The Farīd al-dīn’s transcendental approach that even gets close to the leading edge of negative theology، reminds us of the first sermon of Imam Ali (AS) in Nahj al-Balāghat. On the other side، ‘Attār’s cavils at the Divine mercy which has been uttered by the distressed shows that he believes in rationale for good and evil deeds and he considers God not indisputable.

Machine summary:

"عطار با ذکر ازلـی و ابـدی بـودن حـق و قدیم بودن او، حق را از نیاز به زمان و مکان مبرامیسازد: ای زجمله پیش و هم پیش از همه جمله از خود دیده و خویش از همه (منطق الطیر، ١٣٨٣، ص٢٣٦) و: چـون جهـان را اول و آخـر تـویی جزو و کل را بـاطن و ظـاهر تـویی (مصیبت نامه ، ١٣٩٢، ص١٢٣) حتی درباره آیۀ «نحن اقرب الیه من حبل الورید» نیز اشاره میکند که این نزدیکی از نوع فیزیکی نیست تا موهم تشـبیه شـود، او ایـن نزدیکـی را بـه ارتبـاط سـایه و خورشید تشبیه میکند: گفته ای مـن بـا شـماام روز و شـب یک نفـس فـارغ مباشـید از طلـب چون چنین بـا یکـدگر همسـایه ایـم تو چو خورشیدی و ما هم سایه ایم (منطق الطیر، ١٣٨٣، ص٢٤٢) او همچنین در وصف جلوهگری سیمرغ نیز باز خود را از تفصیل ، به همان دلیلـی که قبلا بیان شد، باز میدارد: چون نه سر پیداست وصفش را نه بن نیست لایق بیش از این گفتن سخن (همان، ص٢٦٥) در پایان حکایت سـیمرغ، سـخن از محـو و فنـا و اسـتغراق اسـت و قبـل از آن درجای دیگر عطار اشاره کرده است ؛ کسی که از استغراق سخن میگویـد، دیگـر بـه 15 حلول اعتقادی ندارد و بار دیگر خود را از عقاید مشبهه دور میسازد: گر تـو گشـتی آنچـه گفـتم نـه حقـی لیـــک در حـــق دایمـــا مســـتغرقی مــرد مســتغرق حلــولی کــی بــود ایــن ســخن کــار فضــولی کــی بــود چــون بدانســتی کــه ظــل کیســتی فــارغی گــر مــردی و گــر زیســتی (منطق الطیر، ١٣٨٣، ص٢٨١) زمانی سخن از تشبیه و تنزیه است که هنوز به مرحله احدیت ذات نزدیک نشـده باشیم ، اما در این مقام دیگر جایی برای تشبیه و تنزیه نمیماند."

Download citation file :
(پژوهیار, , , )

Download PDF
Downlaod HTML

Shortlink:

Page: