Abstract:
امروزه حقوق مالی همچون سرقفلی و حق اختراع در کنار اعیان و منافع، بخش قابل توجهی از اموال را تشکیل میدهند و امکان انتقال و مبادله آنان با سایر اموال از نیازهای بازار سرمایه است. عقد بیع بیگمان رایج ترین ابزار اعتباری مبادله اموال در بین مردم است. اما آیا برای نقل حقوق مالی نیز میتوان از این قالب استفاده نمود؟ اغلب فقیهان بر بنیاد تعریف مشهور که بیع را تملیک عین به عوض میداند، با مبیع قرارگرفتن حق مالی مخالفت کردهاند و نقل حق را خارج از تعریف بیع شمردهاند. برخی از فقها بنا به دلایلی همچون عدم صدق مال بر حقوق و عدم تصور تملیک در باب حقوق، حتی وقوع حق مالی به عنوان ثمن در بیع را نیز ناممکن دانستهاند. اما اغلب فقهای معاصر، این دلایل را ناکافی دانسته و معتقدند نفس حق مالی یا اسقاط آن میتواند نقش ثمن را در بیع بازی کند و حتی شمار اندکی از فقها همچون مرحوم امام خمینی، وقوع حق به عنوان مبیع را نیز خالی از اشکال میدانند. به نظر میرسد درحقوق امروز ایران، وقوع حق یا اسقاط آن به عنوان ثمن با مانعی روبرو نبوده و حکم به صحت بیع حقوق نیز خالی از وجه نیست.
Machine summary:
(بهبهانی ، بی تا : ٢٥ ؛به نقل از تبریزی ،١٣٧٥ : ١٤٦) البته برخی دیگـر از فقهـا، علیـرغم تأمـل در صـدق مـال بـر حقوق ، عوض واقع شدن حقوق را پذیرفته اند و چنین تحلیل میکنند که آنچـه در بیـع ضروری است اینکه در مقابل عین ، عوضی قرارگیـرد و بـه اصـطلاح ، عقـد بلاعـوض نباشد؛ اما دلیلی بر اینکه این عوض لزوما باید مالیت داشته باشد وجود نـدارد و عـرف انتقال عین در قبال یک حق مالی را نیز بیع به حساب میآورد.
٩(موسوی خمینی ، ١٣٧٩: ٢٥؛ موسسه دائره المعارف فقه اسلامی ، ١٤٢٣ ،٣٠) از این رو اگر شخصی نسبت به مال یا چیزی سـلطه و رابطـه ی اعتبـاری از جـنس حق داشته باشد همانند حق اختصاص و حق سرقفلی، جهت تبادل ایـن اضـافات مـی- تواند از عقد بیع استفاده کند چرا که ماهیت عقد بیع تبادل اضافات است چـه اضـافه ی مالکیت و چه اضافه ی از جنس حق (موسوی خمینی ، ١٣٧٩: ٢٦).
( موسوی خمینی ، ١٣٧٩: ٣٢) در این خصوص نکته ی قابل توجه این که ، برخی از فقهایی که بیع را تملیک عـین میدانند نیز عرفی بودن معنای بیع را پذیرفته و بیان میدارند :«عرفا نقل غیر اعیـان ، بیـع نامیده نمیشود لذا مبیع باید عین باشد»!١٠(نایینی، ١٤١٣ :٨٨) که این بیان خود میتواند دلیل بر صحت بیع حقوق مالی در عصر حاضر باشد، چـرا کـه در حـال حاضـر عـرف تغییر کرده است و عرفا انتقال غیراعیانی نظیر حـق سـرقفلی و حقـوق مالکیـت فکـری نیز، بیع نامیده میشود.