Abstract:
تکفیر پدیدهای است که از زمان امام علی (ع) و ماجرای حکمیت تا کنون همواره جهان اسلام را به خود مشغول کرده است. در دوران معاصر نیز، گروهی از سلفیان، موسوم به تکفیری، با این دستاویز به ریختن خون مسلمانان مباهات میکنند. آنها با استناد به اندیشهها و آرای بزرگان خود، این کار را عمل به دستورهای دینی میدانند. یکی از نظریهپردازان سلفیان معاصر، محمد رشید رضا است. او، که بهشدت تحت تأثیر عقاید ابنتیمیه است، ابعاد و جوانب مسئله تکفیر را بهخوبی بررسی کرده است. این مقاله ملاک و شرایط تکفیر را از دید رشید رضا میکاود. او در مقام مصلح اجتماعی معتقد است باید بین بیان ملاک کلی تکفیر و احکام ارتداد، تکفیر فرد معین و اجرای احکام ارتداد فرق گذاشته شود. ملاک کلی تکفیر را انکار یکی از ضروریات دین میداند، ولی معتقد است جهل و تأویل، مانع اجرای احکام تکفیر در خصوص اشخاص است.
Machine summary:
رشید رضا کسی را که دروغ بگوید، شراب بنوشد یا زکات نپردازد، مسلمان ظاهری میداند که فقط احکام اجتماعی اسلام بر او بار شده و جان، مال و ناموسش محترم است؛ ولی از کمال دین برخوردار نیست، هرچند به سبب این کارها کافر محسوب نمیشود (همو، بیتا: 18/662).
زیرا در خصوص تکفیر فرد معین حد کفر به سبب شبهه از او برداشته میشود (قاعده درئ)؛ و کسی که بدون رعایت این قاعده مسلمانان را تکفیر کند، متجری بر تکفیر محسوب میشود؛ ولی کسی که احکام ارتداد را بیان میکند، به او اعتراضی نمیشود، چون تکفیر نمیکند» (همان: 32/545).
به نظر وی: «اگر فرد عامی و کمسوادی برخی از مسائل فرعی و غیرضروری را، که غالبا افراد عامی آگاهی از آن یا توجهی به آن ندارند، انکار کند، مرتد نمیشود؛ اما انکار همین مسائل از جانب کسی که میداند این مسئله در قرآن یا سنت رسول خدا ثابت شده، یا صحابه بر اثبات آن اجماع دارند، و در این انکار متأول نیز نباشد، سبب ارتداد او میشود» (همو، بیتا: 19/276).
اکنون، بر اساس آنچه گفته شد، میتوان معیار تکفیر را از دید رشید رضا اینگونه بیان کرد: انکار یکی از ضروریات دین، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، کفر محسوب میشود، در صورتی که آگاهانه باشد یا از سر جهلی که عذر محسوب نمیشود و بدون تأویل است.
بر اساس آنچه بیان شد، رشید رضا ملاک تکفیر را انکار ضروری دین محسوب میکند، ولی جهل و تأویل را مانع اجرای تکفیر در خصوص فردی خاص میداند.