Abstract:
هجویری در تعاریف خود از مبانی و اصطلاحات تصوف ، ضمن پایبندی به سنت های پیشین از روشی خاص نیز بهره گرفته است که میتواند تفاوت های نگاه وی به این مقولات را توجیه کند. هدف این مقاله بررسی اصول روش شناختی هجویری به منظور تحلیل رویکرد وی در تعریف اصطلاحات تصوف است . مهم ترین اصول روش شناختی در کشف المحجوب عبارت از محوریت فنا و تاکید بر محدودیت های ذاتی بشری است . هجویری در بخش های مختلف تعریف ، تفسیر، مقایسه و نقد اصطلاحات تصوف ، با تکیه بر یکی از این اصول دیدگاه های خود را بیان کرده است . وی در تعریف اصطلاحات و در نقد کارآیی آنها، بیشتر بر اصل نخست ؛ در نقد تعاریف دیگران ، بیشتر بر اصل دوم و در مقایسه اصطلاحات ، بر هر دو اصل تکیه میکند. اصول یاد شده به تاویل های هجویری از آیات ، تمثیل ها و داستان واره ها نیز جهت میدهد. این اصول ، ارتباطی معنایی را میان اصطلاحات تصوف در کشف المحجوب آشکار میکند و نگاه هجویری را در مرز دو وجه تعریف پذیری و تعریف ناپذیری اصطلاحات در نوسان نگاه میدارد.
Machine summary:
کشف المحجوب نیز همچون بسیاری دیگر از متون پیش و پس از خود، در پی شرح مبانی تصوف است ، ولی نگاه انتقادی و تفسیری هجویری در کنار روش مندی شرح وی، تفاوت هایی آشکار بین او و دیگران در تقسیم بندیها و تعاریف این اصطلاحات و اصول را در پی داشته است .
به نظر میرسد ارتباط بین اصطلاحات هجویری فراتر از تقسیمات و بیانات خود اوست ؛ به همین دلیل در مقالۀ حاضر ضمن معرفی اصول روش شناختی هجویری، نقش این اصول در تعریف ، شرح و تفسیر اصطلاحات تصوف و ارتباط بین آنها تحلیل خواهد شد؛ به عبارت دیگر، این نوشتار در پی معرفی مؤلفه های بنیادینی است که به تعاریف ، تفاسیر و داوریهای هجویری جهت میدهند.
در این متن ، فنا نه اصطلاحی در عرض دیگر اصطلاحات و مبانی و مقامات تصوف ، بلکه اصطلاحی است فراگیر که افزون بر نقش مهمی که در شکل گیری معنای دیگر مفاهیم عرفانی دارد،١ در روش شناسی هجویری نیز جایگاهی ویژه دارد؛ ازاین رو، میتوان آن را یکی از مؤلفه های گفتمانی و روش شناختی هجویری محسوب کرد.
این ویژگی تقابل هایی چون «حق » و «خلق » یا «اسم » و «رسم » را به همراه میآورد و اغلب در بحث های آسیب شناختی هجویری دربارة سنت تصوف نمایان میشود؛ مثلا آنجا که وی با اشاره به تبدیل تصوف به اسمی بی رسم ، اسم را نشانۀ اراده و هستی میداند (همان : ٤٤) یا در انتقاد از ملامتیه ، بر توجه به حق و روگردانی از خلق پای میفشارد (همان : ٩٢)؛ بنابراین در مقالۀ حاضر، فنا همچون مفهومی فراگیر است که اصطلاحات زیادی را ذیل خود گرد میآورد.