امالی نویسی در تاریخ حدیث شیعه Journal Article

پژوهش حاضر کوشیده است سیر نگارش امالی در حدیث شیعه را بررسی کند. سابقة امالی‌نویسی در حدیث شیعه، به عصر رسول خدا9 می‌رسد، به گونه‌ای که اولین امالی در زمان حیات ایشان و به املای آن حضرت و خط حضرت علی7 سامان یافت. در دوران حضور امامان معصوم: شاهد پدید آمدن این قبیل آثار هستیم که «امالی» هشام بن حکم، «امالی» نوبختی، و «امالی» ابوبکر بن عیّاش از آن جمله‌اند. پس از این دوران، یعنی عصر غیبت، نیز تعداد قابل توجهی از محدّثان به امالی‌نویسی همّت گماشته و آثار فاخری از خود برجای نهاده‌اند. «امالی» شیخ مفید، «امالی» شیخ طوسی، «امالی» شیخ صدوق، «امالی» ابوالمفضل شیبانی و «امالی» ناصر کبیر از مهمترین این کتاب‌ها به شمار می روند.

» (تهرانی، بی‌تا، ج2، ص 305) مرحوم مدیر شانه‌چی نیز «امالی» را بدین صورت تعریف کرده است: «امالی غالبا به کتاب حدیثی اطلاق می‌شود که شیخ حدیث در مجالس متعدد آن را املا فرموده باشد و از این رو، آن را «مجالس» نیز می‌نامند. (تهرانی، بی‌تا، ج2، ص311) با توجه به این مطلب و اینکه آقابزرگ تهرانی پس از ذکر کتاب المجالس برای وی، قید «روی عن الصادق و الکاظم8» را به آن اضافه کرده است (همان)، مشخص می‌شود به احتمال زیاد، این دو کتاب مجالس حدیثی بوده‌اند. (تهرانی، بی‌تا، ج19، ص356) شیخ آقابزرگ این امالی را با عنوان المجالس ذکر کرده است. (نجاشی، 1407، ص262) از برخی روایات نقل شده از امالی وی، که در کتاب المناقب ابن شهرآشوب آمده است، مشخص می‌شود که این امالی حاوی فضایل اهل بیت:، به ویژه امام صادق7 است. (همان) با توجه به اینکه شیخ عبدالرحمان نیشابوری (مفید) از امالی وی نقل می‌کرده است (تهرانی، بی‌تا، ج2، ص312)، باید گفت: لیث بن سعد هم‌عصر پدر او، یعنی ابوبکر خزاعی نیشابوری، بوده است. امالی شیخ ابوالقاسم خزاز قمی شیخ ابوالقاسم علی بن محمد بن علی خزاز قمی رازی، صاحب کتاب کفایة الأثر بوده و از شیخ صدوق (م 381) و شیخ احمد بن محمد بن العیاش صاحب مقتضب الأثر (م 401) روایت می‌کرده است (تهرانی، بی‌تا، ج2، ص312 ) صاحب الذریعه می‌گوید: نجاشی و شیخ منتجب‌الدین به شرح حال وی پرداخته‌اند، اما امالی را در شمار کتب آن‌ها ذکر نکرده‌اند، لکن خود آقابزرگ تهرانی انتساب چنین کتابی به وی را در کتب برخی متأخران دیده است.