Abstract:
ماطه وس خان ملیک یانس،از ارامنه ایران،در سال 1322 ق.کتابی به نام مملکت شمس طالع یا دولت یا دولت ژاپون را تالیف کرد که نخستین اثر در حوزه تاریخ نگاری فارسی از ژاپن است.نویسنده در این کتاب کوشیده است علت های پیشرفت ژاپن را تحلیل و الگویی از پیشرفت را به ایرانیان عرضه کند.اثر ماطه وس از نخستین رویکردهای عقلانی در حوزه تاریخ نگاری پیشامشروطه است که در مقاله حاضر بدان پرداخته ایم.وقایع نگاری،رویکرد غالب در حوزه تاریخ نگاری ایرانی تا دوران پیشامشروطه بوده است؛اما در این دوره،برخی مورخان با گذر از نظریه های جبرگرایانه،مشیت الهی و نخبه گرایی،به دنبال کشف علل رویدادها و پدیده های تاریخی،و قراردادن تبیین و تفسیر به جای نقل های روایی و کسالت بار بودند.ایشان با اثرپذیری از روش های متداول در علوم جدید،رویکردی متفاوت به تاریخ نگاری را عرضه کردند که شامل تبیین های عقلانی و متکی بر دلایل(نه صرفا علل)و فهم و تفسیر طرحواره ای از تاریخ بود.این گروه از تاریخ نگاران در آثار خود بر موضوعاتی مهم همچون ترقی و پیشرفت،و الگوهای آن تمرکز کردند و یکی از این الگوها ژاپن بود.مورخان در این عصر کوشیدند با مطالعه تاریخ این کشور و به دست دادن تبیین هایی از دلایل پیشرفت ژاپن،سهمی در جنبش ترقی خواهی عصر خویش داشته باشند.مسئله اصلی در این پژوهش،بررسی رویکردهای عقلانی در حوزه تاریخ نگاری پیشامشروطه است.در بسیاری از تاریخ نگاری های صورت گرفته در سال های پیش از صدور فرمان مشروطیت-که ما آن رابه اختصار،تاریخ نگاری پیشامشروطه نامیده ایم-چنین رویکردی وجوددارد.از آنجا که بررسی نقادانه تمام این آثار در یک مقاله،امکان پذیر نیست،در مقاله حاضر،تنها در رویکردهای عقلانی یکی از این تاریخ نگاری ها بازنگری کرده و بدین منظور،با استفاده از روش تحقیق تحلیلی-تبیینی،کتاب مملکت شمس طالع یا دولت ژاپون را به عنوان نخستین اثر در حوزه تاریخ نگاری فارسی از ژاپن نقد و بررسی کرده ایم.تمرکز نویسنده،معطوف به تبیین جریان ترقی خواهانه این کشور و نیز نتایج و آثار آن بوده و فرضیه اصلی،بهره مندی مولف کتاب از تبیین های عقلانی است.گردآوری داده ها با استفاده از روش کتابخانه ای انجام شده است و مهم ترین نتایج پژوهش نشان می دهند در این کتاب می توان نمونه هایی از گذار از توصیفات صرف به تبیین های عقلانی را مشاهده کرد.چنین رویکردی به ویژه در تبیین جریان ترقی خواهی این کشور دیده می شود.انتقاد از وضع موجود و نیز تلاش برای کشف و عرضه زمینه ها و دلایل پیشرفت در این اثر،چشمگیر است و انواع تبیین های عقلانی در تاریخ نگاری ماطه وس خان ملیک یانس دیده می شود.نکته مهم تر،آن است که نقد جریان های تجددخواه در این عصر و عرضه الگویی ملی برای حرکت ترقی خواهانه ایرانیان هم به فراخور سطح دانش و آگاهی مولف در این اثر دیده می شود.
Machine summary:
دوفصلنامۀ علمی - پژوهشی تاریخ نگری و تاریخ نگاری دانشگاه الزهرا(س ) سال بیست و چهارم ، دورة جدید، شمارة ١٤، پیاپی ٩٩، پاییز و زمستان ١٣٩٣ رویکردهای عقلانی در تاریخ نگاری پیشامشروطگی (مطالعۀ موردی کتاب مملکت شمس طالع یا دولت ژاپون ) 1 محمد سلماسی زاده تاریخ دریافت : ٩٤/١٢/١ تاریخ پذیرش : ٩٥/٣/٢٤ چکیده ماطه وس خان ملیک یانس ، از ارامنۀ ایران ، در سال ١٣٢٢ق .
نکتـۀ مهـم تـر، آن است که نقد جریان های تجددخواه در ایـن عصـر و عرضـۀ الگـویی ملـی دوفصلنامۀ علمی - پژوهشی تاریخ نگری وتاریخ نگاری دانشگاه الزهرا(س ) / ٥٩ برای حرکت ترقیخواهانۀ ایرانیان هم به فراخـور سـطح دانـش و آگـاهی مؤلف در این اثر دیده میشود.
Interpretive Explanation دوفصلنامۀ علمی - پژوهشی تاریخ نگری وتاریخ نگاری دانشگاه الزهرا(س ) / ٦٩ به دو گونه صورت می گیرد: یکی عّلی و دیگری تفسیری ؛ به دیگر سخن ، یکـی چرایـی را تبیین می کند و دیگری چگونگی را؛ مثلاً دربارة عصر میجی ، تبین عّلی او معطوف است بـه رویدادها و شرایط مقدم بر عصر میجی ؛ امـا رهیافـت تفسـیری او هـم ایـن مسـائل را تبیـین می کند: ویژگی های این عصر چه بود؟ آیا پیروزی طبقۀ نوبورژوای ژاپـن بـود؟ آیـا مـرگ نظام فئودالیسم شوگانی بود یا زایش حکومت مطلقۀ امپراتور؟ اهمّ مواردی که وی به تبیین آن ها پرداخته ، عبارت است از: حالت سابق و وضع کنـونی ژاپن ، اخلاق و عادات اهالی ، هنر و صنایع دستی ، مدارس و علوم و اختراعـات و مطبوعـات ژاپن ، تجارت ، دین و آیین ، شهرها و بنـدرهـای بـزرگ ، نفـوذ انگلیسـی هـا، تـاریخ ژاپـن و اصلاحات جدید آن ، امپراتور، قشون ، و جنگ با روس .