Abstract:
اسماعیل جرجانی یکی از تاثیرگذارترین پزشکان و آناتومیست های ایرانی قرن دوازدهم میلادی است که بخش عمده دست نوشته هایش را در اواخر عمر پس از 70 سالگی به رشته تحریر درآورده است. کتاب جامع مرجع پزشکی جرجانی، با عنوان ذخیره خوارزمشاهی در حدود سال 1112م. نگارش یافته و قدیمی ترین دائره المعارف پزشکی نوشته شده به زبان فارسی به شمار می آید. این کتاب یکی از کتاب های مرجع دانشجویان رشته پزشکی آن دوران بوده است. در این مقاله، شرح حال جرجانی به رشته تحریر درآمده و تفاسیر و تعابیری از توصیفات مشروح وی در خصوص اعصاب مغزی مربوط به حدود یک هزاره قبل ارائه گردیده است. دانشوران ایران باستان و دوران اسلامی از پیشگامان علوم مربوط به اعصاب مغزی به شمار می آیند. برخی از این توصیفات چنان روشن و رسا توسط جرجانی ارائه شده اند که سال های متمادی فراروی دانشمندان و محققین اروپایی در دوره پس از رنسانس قرار داشته اند.
Machine summary:
آناتومی ؛ اعصاب مغزی ؛ جرجانی ؛ سرزمین پارس (ایران ) * اصل این مقاله به زبان انگلیسی در مجله نوروسرجری آنلاین (Neurosourgery Online) جلد ٦١(٦) در دسامبر ٢٠٠٧ صفحه ١٣٢٥ـ١٣٣١ به چاپ رسیده است .
کالبدشناسی اعصاب مغزی در متون کهن فارسی ؛ «ذخیره خوارزمشاهی » اسماعیل جرجانی پس از فروپاشی امپراطوری روم ، پیشرفت علوم پزشکی تا قرون وسطی مدیون دانشمندان علوم پزشکی خاورمیانه بوده است ؛ اگرچه بیشتر مواقع به صورت نامناسب از این افراد با عنوان دانشمندان عرب زبان یا دانشمندان عربی ـ اسلامی نام برده شده است .
عدم دسترسی ، محدودیت هایی را پیش روی انتشار علوم مکتشفه در برخی کتاب های فارسی از جمله کتاب هدایة المتعلمین فی الطب اخوینی و ذخیره خوارزمشاهی جرجانی قرار داده است که البته هر دو به عنوان کتاب مرجع دانشجویان علوم پزشکی آن روزگاران بوده است (مهرئی ، ٢٠٠٥م .
). مقاله حاضر ارائه گر اثری از حکیم جرجانی ، یعنی دائرة المعارف پزشکی پارسی وی ، با عنوان ذخیره خوارزمشاهی و ترجمه و بحث درباره فصل مربوط به اعصاب مغزی این کتاب است (کتاب اول ، بخش ٤، قسمت ٣، فصل ٢).
به عنوان مثال ، ارتباط میان گواتر و اگزوفتالمی برای اولین بار توسط جرجانی مطرح شده است (نبی پور، ٢٠٠٣ م.
رازی ، اخوینی ، ابن سینا و جرجانی هیچ اشاره ای به عقده های جانبی عصبی نکرده اند؛ ولی ارتباطات متعدد خارج و داخل جمجمه ای اعصاب را خاطرنشان کرده اند.
چگونگی توصیف رازی ، اخوینی ، ابن سینا و جرجانی از این گروه اعصاب قابل مقایسه است .