Abstract:
قحطي 1288ق در ايران موضوع پژوهش هاي نسبتاً پرشماري بوده است كه با بررسي اين واقعه به گونه اي كلي، علل و نتايج كوتاه مدت قحطي و نيز واكنش مردم و دولت به آن را مورد توجه قرار داده اند. اين رويكرد موجب اظهاراتي كلي و تعميم غيرموجه نتايج پژوهش هاي مذكور به سراسر ايران گشته است. مقاله حاضر پژوهشي موردي درباره قحطي 1288ق در خراسان است كه علاوه بر خود قحطي، تبعات آن را در اقتصاد محلي ايالت مورد بررسي قرار مي دهد. يافته هاي اين پژوهش ضمن اثبات نادرستي تعميم نتايج بررسي هاي كلي قحطي به سراسر ايران، نشان مي دهد كه همه نواحي خراسان به يكسان تحت تاثير قحطي قرار نگرفت. بلكه اين بليه موجب افزايش ثروت و جمعيت در ولايات شمالي به زيان ولايات مركزي و جنوبي ايالت، گرديد. افزون آن كه قحط سالي، در كنار مرگ ومير با مهاجرت و جابجايي جمعيت همراه بود كه اين، اعتبار داده هاي آماري برخي از منابع را با ترديد مواجه مي سازد. همچنين، اقتصاد محلي، گذشته از خسارت، بزودي تغييرات را در الگوي زمينداري به زيان مالكيت خصوصي و در نوع كشت تجربه كرد كه هر يك از اين تحولات، خود منشا تغييرات بعدي در خراسان شدند.
Machine summary:
"اگرچه مستوفی در گزارش از قحطی ١٢٨٨، زمینه وقوع سراسری آن را در کشور، پایـان 2 یافتن ذخیره غذایی مردم در نتیجه دو سال خشکسالی پیاپی ١٢٨٦ و ١٢٨٧ق ذکر کرده است ، اما آغاز قحطی در خراسان پیش از این سالها و به ١٢٨٥ق بازمیگشت که والی تازه منصـوب شده خراسان، حمزه میرزا حشمت الدوله ، در ١٢٨٦ق خبر قحطی و گرانی نان را در مشـهد بـه تهران گزارش کرد.
بـا توجـه بـه سـوابق تولیـد ابریشم و پرورش باغستان در ولایات سبزوار، تربت حیدریه و شمال ولایت طـبس کـه شـرایط نسبتا مشابه جغرافیایی با ترشیز و قائنات داشتند، میتوان حدس زد که گسترش بیشـتر کشـت خشخاش در این مناطق نیز از علتی مشابه ناشی میشد (نک .
ناپیر کـه سـه سـال پـس از قحـط سـال از ولایات شمالی خراسان دیدن کرد، ضمن گـزارش شـکوفایی اقتصـادی آن منـاطق ، قحطـی را عاملی برای تمول بسیاری از اهالی آنجا معرفی کرده است که از فروش مازاد محصول خود بـه بهایی گزاف در مشهد، پول به دست آمده را صرف خرید وسایل خانگی میکردنـد (١فرهنـگ جغرافیایی ایران، خراسان، ص ١٢٧).
درحالی که کم محصولی آن سالهـا اساسـا ذخیـره غذایی و سرمایه ساکنان غالب ولایات خراسان را در آستانه این قحطی، به پایـان رسـانده بـود، خشک شدن مزارع، باغات و توتستانها و نیز احشام ساکنان ولایات مرکزی و جنوبی خراسـان در سال ١٢٨٨، عملا ابتیاع غله رااز مناطق شمالی ایالت که به سبب عدم مواجهه با خشکسـالی شدید غله مازاد بر مصرف داشتند، غیر ممکن میکرد؛ به ویژه آن که قیمـت گنـدم بـه چنـدین برابر افزایش یافته بود."