Abstract:
مفهوم قانون نزد نويسندگان متقدم عصر مشروطه، از مفاهيم بنيادين و در عين حال
دغدغه آميز بوده است. اين مفهوم از بستري برميخاست كه سلطه نظام سلطنتي مطلقه
از يك سو، و قرائت محافظه كار و سنتي شرع گرا از سوي ديگر، امكان ايجاد و استقرار
عملي قانون را در معناي حقيقي خود، با مصلحت انديشيها و گاه تلفيقاتي ناراست همراه
گردانيده بود. از ميان حضور دو گفتار ريج در آن زمان ؛ يعني عرف ناشي از رفتار
دلبخواهانه شاه و كارگزاران او، و شرعي كه حاملان آن، حوزه عمومي تفكر را برعهده
داشتند، اين شرع بود كه به عنوان تنها ضابطه موجود، داعيه انحصاري وجود قانون را
داشت. در نتيجه به نظر ميرسد مهمترين مشكل در ايجاد و بسط مفهوم جديد قانون در
ايران آن زمان، اثبات وجود و يا عدم وجود نسبت ميان قانون و شرع بوده است . قانو ني
كه در ذهن نويسندگان متقدم مشروطه با الزاماتي چون لزوم وضع بشري، انعكاس اراده
عموم و تغييرپذيري همراه گرديده بود.
Machine summary:
"رسـاله «منـافع آزادی » میرزا ملکم خان ناظم الدوله ، که اقتباسی بود از کتاب آزادی «جان استوارت میل »، خود گواه روشنی بر ایـن آگاهی است : «اهالی یوروپا نیز به واسطه تسلط پاپها و تشدد مذهب کاتولیکی تا اواسط تاریخ میلادی [کـه ] اربـاب خیالات و حکما و فیلسوفان ظهور کردند و یوغ اطاعت پاپایان را از گردن برانداختند و بر مخالفت مذهب کاتولیکی برخاستند و ریوالیسیون یعنی شورش کردند و گفتند که این چه معنی دارد که همه از صنف بشر بـوده و از عقـل و دانش بهره داشته ...
به بیانی دیگـر، او در اندیشه قانون خواهی خود هم به ترتیب و تدوین شرع قائل بود ـ البته با تفسیر خاص خود کـه تنها قرآن را در این ترتیب وارد می کرد و صفت قانونیت به آن می داد ـ و هم وضع قوانین بشری را به اقتضای عصر و مردمانش و به اراده آنان واجب و جایز می شـمرد، هرچنـد ایـن اراده نبایـد حلال قرآن را حرام و حرام آن را حلال می گرداند٣، چراکه قرآن اساس و منبع قانون گذاری بود.
او در شماره های مختلفی از روزنامه خود مدعی شـده بود مقصودش به هیچ وجه آن نیست که برای خلق ایران «قوانین تازه وضع نماید» و دلیل ایـن امر را کافی و صحیح بودن قوانین و اصولی می دانست که خدا و پیغمبر و حکما به علمای اسـلام یاد داده بودند.
١٨- دامغانی ، محمدتقی ، اولین قوانین ایران قبل از مشروطیت ، تهران : انتشارات بهزاد، ١٣٥٧ ١٩- راسخ ، محمد، بنیاد نظری اصلاح نظام قانون گذاری ، تهـران : مرکـز پـژوهش هـای مجلـس شورای اسلامی ، چاپ اول ، ١٣٨٤."