Abstract:
ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎ و ﺟﺮﯾﺎن ﻫﺎی ﻓﮑﺮی ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﻓﻀﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ - اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ دﺳـﺘﺨﻮش ﺗﺤـﻮل ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺮاﺗﺒﯽ از دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﻋﻢ از اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﺗﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت زﻣـﺎﻧﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ. ﻓﺮﻗﮥ ﺣﺮﻓﯿﻪ ﻧﯿﺰ در دورة ﭘﺎﯾﻪ ﮔـﺬار آن، ﻓﻀـﻞ اﷲ اﺳـﺘﺮآﺑﺎدی ﻣﻠﻘـﺐ ﺑـﻪ ﺣﻼل ﺧﻮر، ﻣﺴﻠﮑﯽ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ ﺑﻮد، اﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ رﻧﮓ و ﺑﻮی ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﻬﺪوﯾﺖ ﯾﺎﻓـﺖ و ﭘـﺲ از ﺳﺮﮐﻮب و راﻧﺪن ﭘﯿﺮوان آن از اﯾﺮان ﺑﻪ ﻗﻠﻤـﺮو ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ در دو رة ﺗﯿﻤﻮرﯾـﺎن، ﺷـﮑﻞ ﻏﺎﻟﯿﺎﻧـﻪ و ﺑﻌﻀﺎ اﻟﺘﻘﺎﻃﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ و از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ ﺗﺎﻟﯽ ﯾﻨﯽ ﭼﺮﯾﺎن ﺑﮑﺘﺎﺷﯽ در ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺷﺪ. ﺣﺮوﻓﯿـﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﻀﺎی ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ و ﻃﺮﯾﻘﺘﯽ آﻧﺎﺗﻮﻟﯽ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﭼﻬـﺮه ای ﮐﺎرﯾﺰﻣﺎﺗﯿـﮏ از رﻫﺒـﺮ ﺧـﻮد ﻓﻀﻞ اﷲ اﺳﺘﺮآﺑﺎدی ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﻨﺪ. آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ در دﺳﺘﮕﺎه ﺣﺎﮐﻤـﮥ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ، در ﭘـﯽ ﺑـﺎزوﯾﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﺎ ﺑﺴﻂ دﻋﻮت در ﻣﯿﺎن ﯾﻨﯽ ﭼﺮﯾﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺎزوﯾﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎ اﺗﮑﺎء ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﺑﺎزوی ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻈﻢ ﻋﺮﻓﯽ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑﻨﯿـﺎن ﻧﻬﻨـﺪ و ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺑﺎورﻫﺎی ﺧﻮد را در ﻋﺮﺻﻪ دﻧﯿﻮی ﻣﺤﻘّﻖ ﮐﻨﻨﺪ. در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﺗـﺎ ﺑـﺎ ﺑﺮرﺳـﯽ زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ، اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ آﻧﺎﺗﻮﻟﯽ در زﻣﺎن ورود ﺣﺮوﻓﯿﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ، ﺗﻐﯿﯿـﺮات اﯾـﻦ ﻓﺮﻗﻪ در دو ﺳﺎﺣﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻋﻤﻞ واﮐﺎوی ﺷﻮد و اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﺬﮐﻮر در ﺑﻠﻨﺪﻣﺪّت ﭼﻪ آﺛﺎری ﺑـﺮ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻧﻬﺎد.
As geography and socio-political landscape undergo change so do intellectual currents and trends; a transformation ranging from sweeping changes in the nature and substance to modest adaptations to the exigencies of time. Hurufism (a.k.a Hurifiyya or Hurufi movement) during its nascent years in the time of its founder Fazlul l-Lah Astar-Abadi، also known as Nāimī، was a Sufi doctrine، which، in its later stages، veered toward political tendencies and Mahdavism. Upon their suppression and final expulsion from Iran under the Timurid Empire they settled in the Ottoman territory and donned an eclectic cloak and gave rise to Bektashi Yenicherisin the Ottoman Empire.
Anatolia’s atmosphere favorable to Sufi order led the Hurufis to render a charismatic image of their leader Fazl l-Lah Astar-Abadi. Their attempts at infiltrating the Ottoman court was a part of their intent to gaint political influence، and their propaganda among the Yenicheris was in hope of securing a military foothold in order to use these two wings in their final goal of establishing their own customized order، thus setting the stage for preaching their doctrine in this world.
The current article studies Anatolia’s political، social and religious background upon Hurifis’ arrival، explores Hurufiyya’s development in theory and practice and assesses the long-term implications of these developments on other sects and the overall Ottoman society.
Machine summary:
"راز توفیق حروفیان در آناتولی این بود که پیش تر، وحـدت وجودیـان و نیـز غـلات بابائیه و صوفیان بکتاشی در آنجا زمینه های دعوت حروفی را فراهم آورده بودند، چنـدان که بعدها حروفیان به بکتاشیان میپیوندند و یکی میشـوند، بلکـه مـیتـوان گفـت کـه ادبیات حروفی و بکتاشی متأخر یکی است و گاهی قابل تفکیـک نیسـت (بـراون ، ١٣٦٥: ٢٣٤)، اما رمز توفیق و وجه نفوذ حروفیه میان مسیحیان آنـاتولی و بالکـان آن بـود کـه خلفا و پیروان فضل الله با گشاده دستی در تأویل نظری و نیز اباحیت در عمل ، در را بـه روی همه گشوده بودند، به ویژه ینیچریان کـه منشـأ رومـی داشـتند (الشـیبی، ١٣٨٥: ١٧٢).
در چنین اوضاعی، حروفیان گام بر خاک آناتولی نهادند و طبیعتا عرصۀ فراخ تری برای نشر دعوت خود و تعامل با حاکمان یافتند؛ هر چند که در عرصۀ سیاسـی و کسب قدرت مانند بکتاشیه موفق نشدند، اما از نظر عقیدتی و آیینی بخت بـا آنهـا یـار بود، زیرا بر افکار و آرای فرق و طریقت های بسیاری از جمله طریقت مورد حمایت دولت عثمانی- بکتاشیه - تأثیر گذاشتند و حتـی توانسـتند باورهـای خـود را عمـدتا در قالـب اندیشه های بکتاشی به ساکنان نومسلمان بالکان بقبولانند و به این ترتیب در روند اسلام پذیری اهالی بالکان تأثیرگذار شدند."