Abstract:
«عتّابی» و «عتابی» در شعر گروهی از شاعران گذشته و از جمله در بیتی از سعدی آمده است. مؤلّفان فرهنگهای فارسی، عموماً، عتّابی را پارچهای دانستهاند که شخصی به نام عتّاب پدید آورده یا آنکه در جایگاهی معروف به عتّابیّه (العتّابیّه)، محلّهای در بغداد، بافته شده است. به نظر ما در اینجا سهوی پیش آمده است و اصولاً نام این پارچة «راهراه و مخطّط»، یعنی «عتّابی» با معنی اصلی کلمة «عتّاب» در پیوند است؛ چنانکه در کاربرد «الحمار العتّابی: گورخر» در متون عربی نیز چنین است. در این مقاله با یادآوری رای علاّمة قزوینی در این باره و عرضة شواهدی از متون عربی و فارسیِ پیش از قرن هفتم، نشان دادهایم که سعدی در به کار بردن «جامة عتابی» و «خر عتّابی» به آثار فارسی و عربی پیش از خود نظر داشته است.
Machine summary:
مقدّمه از جمله پرسش هایی که مصحّح دانشمند کّلّیات سعدی، محمّد علی فروغی (م : ١٣٢١)، در نامه ای طرح کرده و پاسخ آنها را از علاّمۀ قزوینی خواسته است ، «عتابی» در این بیت سعدی است : ابلهـــی صـــد عتابـی خارا گـــر بپوشــد خـری است عتّابی (سعدی ، ١٣٦٧: ٧٥٠) علاّمۀ قزوینی در پاسخ خود «عتّابی» (با تشدید تاء) را «نوعی پارچۀ مخطّط راه راه به الوان مختلف » دانسته است .
)، دربارة عتّابی و عباراتی از مؤّلفان عربیزبان ، مانند ابن بیطار، اصطخری، مقدسی و یاقوت حموی و شواهدی از راوندی، صاحب راحُۀ الصّدور و جمال الدّین عبدالرّزّاق اصفهانی میگوید: «حال که معنی حقیقی عتّابی معلوم شد که نوعی جامۀ مخطّط راه راه بوده است ، عرض میکنم که بعدها از همین شعر سعدی و از عبارت آتیالذّکر٢ سیاح مشهور، ابوحامد غرناطی ،٣ متوفّی در سنۀ ٥٦٥ [ق ]، چنان معلوم میشود که کلمۀ عتّابی را بر نوعی خر وحشی که رنگ پوست آن مخطّط و راه راه است و به فرانسه zebre گویند...
[منقولات غیاث الّلغات و آنندراج ]؛ خارایی موج دار منسوب به محلّه ای از بغداد (دیوان البسۀ نظام قاری: ٢٠٢)؛٧ و در این بیت منوچهری به تشدید تاء آمده است : یا چنان زرد یکی جامـۀ عتّابی پرز برخاسته زو چون سـر مرغابی فرهنگ فارسی: عَتّابی attāb-i (ع ، صفت نسبی)، نوعی پارچۀ (تافته ) موج دار و مخطّط و با الوان مختلف ، خارا.