Abstract:
سنت بلنددامنه اجوبه نویسی از روزگار ائمه اطهار (ع) آغاز شد و پس از غیبت امام زمان (عج) به علمای شیعی رسید. عالمان شیعه از طریق اجوبه ها، به پرسشهای گوناگونی در زمینه های اعتقادی، اقتصادی، حقوقی، مسائل نوپدید (مستحدثه) بنابر نیازهای آن روزگار، پاسخ می دادند. از این رو، اجوبه های عالمان شیعه مجموعه ای غنی و استنادپذیر در معارف دینی به شمار میروند. این اجوبه ها افزون بر اهمیت مذهبیشان، داده های ارزش مندی در زمینه تاریخ اجتماعی در بردارند؛ زیرا مضمون آنها تعاملهای قشرهای گوناگون جامعه با یک دیگر است و افزون بر این، نیازهای فکری، حقوقی و اقتصادی مردم آن روزگار را بازمیتایند. این مقاله به تحلیل محتوای اجوبه ها می پردازد و محتوای آنها را برای گرفتن داده های اطلاعاتی از آنها به انگیزه تدوین تاریخ اجتماعی برمیرسد و نشان میدهد که محتوای اجوبه ها، گوشه و کنار حیات اجتماعی عصر خود را آشکار میکنند که از مواد ناگزیر برای تاریخ نگاری اجتماعی اند.
Machine summary:
این اجوبهها افزون بر اهمیت مذهبیشان، دادههای ارزشمندی در زمینه تاریخ اجتماعی در بردارند؛ زیرا مضمون آنها تعاملهای قشرهای گوناگون جامعه با یکدیگر است و افزون بر این، نیازهای فکری، حقوقی و اقتصادی مردم آن روزگار را بازمیتایند.
علی دوانی (ب 32-33) در نهضت روحانیون ایران شواهدی تاریخی برای تبیین حضور علما در رخدادهای سیاسی و اجتماعی عرضه میکند و میگوید: «به شهادت تاریخ، روحانیت شیعه در قالب انقلابات و تحولات و نهضتهای ملی و دینی که در قرون متمادی در ممالک اسلامی روی داده، همواره پیشرو و مشعلدار بوده است...
اجوبههای دوره قاجار نیز مسائل مهم اجتماعی آن دوره را در بردارد و در آنها مهمترین مسائل جامعه آن روز مطرح شده است؛ یعنی این اجوبهها نیز نیازهای فکری، عقیدتی، اقتصادی و حقوقی جامعه خود را پاسخ گفتهاند.
گزیدهای از سؤال و جواب این رساله چنین گزارش میشود: س: به زن ناشزه که فقیر شده باشد جایز است زکو دادن یا نه؟ ج: جایز نیست اگر شوهر غنی و نفقهدهنده باشند؛ زیرا که قادر است بر اطاعة شوهر پس اطاعت میکند و نفقه به خود از شوهرش (شرابیانی، 335).
نمونهای از سؤال و جوابهای این رساله بدین شیوه گزارش میشود: س: زید پول ناجائز از نوکری حکومت نصارا و غیر آن که بودجه ناجائز از مسلم و کفار گرفته است و مال مسلم به صاحب و ورثهاش رد کردن نمیتواند، جمع کرده است؛ میخواهد به حج برود و مستطیع شود.
دو سؤال اخیر بر این دلالت میکنند که مباحث فلسفی نیز از مسائل مطرح در آن دوره بوده و ذهن گروهی را از مردم جامعه به خود سرگرم داشتهاند؛ چنانکه رواج آنها را در رساله «الاجوبة الاسراریة عن الاسئلة العرفانیة» (دوره قاجار) میتوان دید.