نقش ابراهیم‌بن‌محمد ثقفی در گسترش علوم اسلامی در قرن سوم هجری Journal Article

محمدبن‌ابراهیم ثقفی، مورخ و محدث بزرگ قرن سوم هجری، یکی از شخصیت­ها و اندیشمندان بزرگ شیعی است که در تدوین و توسعه علوم اسلامی نقش مهمی داشته است. وی، از جمله اندیشمندانی است که آثار فراوانی در موضوعات مختلف از جمله: اخلاق، تاریخ، کلام، فقه و تفسیر به رشته تحریر درآورد؛ ولی متأسفانه، تمامی آثار او به جز کتاب الغارات از بین رفته است. این مقاله، با بهره‌گیری از منابع تاریخی و حدیثی، به بررسی روایات و آثار ثقفی و نقش او در پیشبرد و گسترش علوم اسلامی در قرن سوم هجری پرداخته است

سید‌بن‌طاوس نیز در کتاب‌های خود در موضوع ادعیه و زیارات، همچون: الاقبال بالاعمال الحسنة، فتح الابواب بین ذوی الالباب و مهج الدعوات ومنهج العبادات، به نقل روایات ثقفی اقبال نشان داده است. نکته‌ای که نباید آن را از نظر دور داشت، این است که با توجه به روایات ثقفی در موضوع تاریخ و سیره رسول خدا9، سیره تدوین‌شده از سوی او، آمیخته‌ای از حوادث مربوط به عصر پیامبر و مسائل مربوط به امیر مؤمنان، علی7 است؛ به‌گونه‌ای‌که حجم بسیاری از روایاتی که ثقفی در موضوع تاریخ، سیره و فضایل رسول خدا9 به بیان آنها پرداخته، با روایات مربوط به امام علی7 عجین شده است. ـ امام حسن7 (م 50ق) روایات قابل توجهی از ثقفی در موضوع زندگانی امام حسن‌بن‌علی7 به دست ما نرسیده است؛ اما تدوین اثری در موضوع زندگانی آن حضرت با عنوان قیام الحسن‌بن‌علی7 و برجای‌ماندن روایاتی چند در این باره از ثقفی، به‌خوبی گویای توجه او به تاریخ زندگانی آن حضرت است. بر این اساس و با توجه به روایات ثقفی که در کتب حدیثی شیعه و نیز کتاب الغارات موجود است، در اینجا گزارشی از محورهای مطرح‌شده از سوی وی در موضوع زندگانی امام حسن مجتبی7 ارائه می‌شود: رازی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، ص 218. ـ ابوبکر (م 13ق) فهرست‌نگاران از تألیف کتاب مستقلی از سوی ثقفی درباره خلیفه اول یاد نکرده‌اند؛ اما با توجه به اینکه وی صاحب کتابی با عنوان الردة بوده که اخبار مربوط به ارتدادها و جنگ‌های پس از رسول خدا9 را بررسی کرده، به نظر می‌رسد حجم قابل توجهی از اخبار مربوط به دوران حکومت ابوبکر، در این کتاب بیان شده باشد.