Abstract:
در این پژوهش تلاش می شود تا نظریه اخلاقی مورد نظر حکیم عمر خیام نیشابوری با توجه به رباعیات منسوب به وی مورد بررسی قرار گیرد و نسبت آن با فلسفه اخلاق اسلامی مورد مداقه قرار گیرد. اهمیت مساله با توجه به تاثیر عمیق خیام در ادبیات(شعر، رباعیات) و تفسیرهای متفاوت و بعضا متعارض از فلسفه و نظریه اخلاقی وی مشخص می گردد. بنابراین هدف اصلی ما از این پژوهش تحلیل ابیات وی و استخراج نظریه اخلاقی است که خیام از آن حمایت می کند. از سوی دیگر در این نوشتار به دنبال تعیین نسبت نظریه اخلاقی وی با نظریات اخلاقی معاصر هستیم. بررسی ابیات و رباعیات خیام نمایانگر این است که وی از نوعی لذت گرایی اخلاقی حمایت می کند که با ارضای امیال و خواهش های نفسانی در لحظه قرابت دارد. پرواضح است که چنین نظریه ای با اندیشه متفکران اسلامی همچون ابن سینا و ابن مسکویه که بر لذایذ عقلانی و معنوی تاکید می کنند در تعارض قرار می گیرد. البته این نظریه اخلاقی معلول فلسفه و جهان بینی شکاکانه ای است که از متن اندیشه های خیام قابل استخراج است. اما براساس یافته های این تحقیق از نظر افرادی همچون شهید مطهری و علامه جعفری رباعیاتی که رنگ و بوی شکاکانه و پوچ گرایانه دارد از آن خیام نیست و صرفا به او نسبت داده شده است. با چنین فرضی مبنای نسبت دادن پوچ گرایی به خیام و در نتیجه لذت گرایی به او متزلزل خواهد شد.
In the study it has been intended to examine Omar Khayam`s ethical theory as reflected in his ruaiyat and its relation to Islamic ethical philosophy. The necessity of the study lies in Khayam`s fundamental influence in literature and various and, in some cases, contradictory comments of his philosophy and ethics. And again, it is intended to study his ethical view in comparison with contemporary ethical views. As explained in the paper, Khayam supports a sense of ethical hedonism tending to satisfy human temporal desires. Such a wiew, therefore, would be against that of great Muslim thinker like Avicenna and Ibn Miskawayh emphasizing on reasonable and spiritual pleasures. Needless to say, such a view has been caused by his skeptical philosophy of the universe understandable from his poems. Finally, given view of such scholars as Motahhari and Ja`fari in denial of skeptical rubaiat to be from Khayam, one may not view him as pessimist and supporter of hedonism
Machine summary:
برای پرداختن به نظریه لذتگرایی خیام لازم است ابتدا خصوصیات انسانشناختی و فلسفی که در رباعیات منسوب به وی وجود دارد را بیان کرده و بر مبنای آنها نظریه اخلاقی مورد نظر وی را استنتاج کنیم.
البته ممکن است گفته شود غنمیتشمردن لذتهای دنیوی به معنای لذتگرایی اخلاقی نیست چرا که این احتمال وجود دارد فردی جهان آخرت را نفی کند اما قائل به پیگیری لذتهای کوتاه مدت و ناپایدار نیز نباشد.
اما بر مبنای پوچگرایی فعال شخص در مقابل ارزشهای فروریخته احساس ضعف نشان نمیدهد بلکه در جهت بهوجود آوردن آرمانها و ارزشهای جدید تلاش میکند (ایزدی اودلو، 1387: 37 ـ 34) به نظر میآید رگههای پوچگرایی منفعل در رباعیات خیام مشاهده میشود زیرا درصد بالایی از این رباعیات بر مسئله عدم و نیستی و ناامیدی نسبت به هستی و حیات تأکید دارند.
پیش از ادامه توضیح عناصر موجود در رباعیات لازم است به این نکته توجه کنیم که پس از بیان شکگرایی درباره جهان و تأکید خیام بر پوچ بودن عالم هستی وی تلاش میکند تا راهی جدید و طریقتی برای زندگی انسان معرفی کند که بنیاد این طریقت در مقولاتی چون شراب، معشوق و در لحظه شاد بودن نهفته است.
همچنین دوبیتیها همانگونه که مشاهده شد غالبا فضایی را داراست که تأکید بر لذت در زمان حال و دم را غنیمت شمردن به نسبت لذات دوردست میباشد که دقیقا مانند لذتگرایی حسی ساده است.
(Kurt, 2015: 32) البته ممکن است تأکید بر لذتهای لحظهای در نظریه روانشناختی یا اخلاقی غیرلذتگرا نیز وجود داشته باشد اما از منظری دیگر به این لذتها توجه کند.