Abstract:
یکی از ویژگی های بارز نقد ادبی در قرن چهارم هجری، آمیختگی آن با علم بلاغت است. ابن
طباطبا( 332 ق) به عنوان نماینده و پیشگام علم نقد در قرن چهارم، شعر را بر اساس بلاغت
تشبیه، ارزیابی کرده است. لازمه شناختی درست از تحول و تطور علم نقد و بلاغت، بررسی
دقیق دیدگاه های پیشگامان علم نقد و بلاغت، چون ابن طباطبا است. این مقاله که با هدف تبیین
و تحلیل دیدگاه ابن طباطبا در نقد تشبیه، بر اساس کتاب«عیار الشعر»به نگارش درآمد،می-
کوشد تا به روش توصیفی، تحلیلی به این سوال پاسخ دهد که هدف ابن طباطبا از صدق تشبیه
با ذکر ادات تشبیه چیست؟ به این منظور با مراجعه به متن کتاب«عیار الشعر»و استخراج آرای
پراکنده ابن طباطبا کوشیدیم تا دیدگاه وی را بر اساس منابع معتبر بلاغت، تبیین کنیم. از تحلیل
دیدگاه ابن طباطبا،این نتیجه حاصل شد که تاکید وی به ذکر ادات تشبیه به دلیل دعوت شاعران
به نوآوری در تشبیه، نزدیک شدن اغراق و غلو به حقیقت، عدم افاده معنای تشبیه بدون ادات و
سرانجام تاکید و مبالغه در تشبیه است.
Machine summary:
(عرضاوی، 2011م: 181) بنابراین صدق در تشبیه از دیدگاه ابن‌طباطبا به معنای صدق واقعی تشبیه نیست، بلکه صدق فنی آن است (المعطانی، 2000م:155) که علاوه بر اینکه شاعر را به تکیه بر احساس خویش در بیان آن، دعوت می‌کند: «أصالة الکاتب فی تعبیره و رجوعه فیه إلی ذات نفسه، لا إلی العبارات التقلیدیة المحفوظة و هذا الصدق الفنی أو الإصالة هو أساس تقدم الفنون جمیعا»1( غنیمی هلال، 1997م: 214) بلکه به اعتدال در به‌کاربردن اغراق و مبالغه نیز دعوت می‌کند تا به حقیقت نزدیک شود.
با وجود این، ابو الإصبع، بیتی را که ابن‌طباطبا از امرؤالقیس در «عیارالشعر» به عنوان مثال برای تشبیه صادق ذکر کرده، با بیتی از مهلل که از آن به عنوان دروغ آمیزترین شعر سروده شده عرب، ذکر شده‌است: «فلولا الریح أسمع من بحجر/ صلیل البیض تقرع بالذکور»19(همان:324 و مهلهل، 1996م:41) مقایسه کرده و بیت مهلهل را صادقانه‌تر از بیت مذکور امرؤالقیس می‌داند؛ زیرا معتقد است بیت مهلهل به دلیل ذکر قرینه لفظی «لولا» به صدق نزدیک‌تر است؛ در حالی که بیت امرؤالقیس: «نظرت إلیها و النجوم کأنها مصابیح رهبان تشب لقفال»12(ابن‌طباطبا، 2005م: 28) علاوه بر اینکه از قرائن لفظی خالی است، بلکه بیت قبلی آن دلالت بر روشنایی روز دارد و روشنایی روز، مانع از درخشش ستارگان در روز روشن می‌شود: «قد تقدم فی بیت مهلهل، لولا وهی من الحروف التی زعموا أن الکلام باقترانه بها یبعد من العیب بتة و لیس فی بیت امرئ القیس شی‌ء من ذلک مع خلوه مما یقربه من الإمکان شئ من ذلک، مع أنه قد صرح فی البیت الذی قبله أن النار إنما شبت فی وجه النهار، عند رجوع مغیرة من المغار...
(
, 
, 
)
