Abstract:
رسالۀ السفیر فی الهیئة از جمله رسالههای مختصر هیئت است که غیاثالدین منصور دشتکی، دانشمند بزرگ دورۀ صفوی، آن را در سال 906ق تألیف کرده است. بررسی آن از چند منظر اهمیت دارد: اول، این رساله از جمله آخرین کتابهایی است که در ادامۀ سنت هیئتنگاری در دورۀ اسلامی نوشته شده است. دوم، این رساله در دورهای تألیف شده که ازآن به دورۀ افول علم اسلامی تعبیر میشود. سوم، در این کتاب، بر خلاف رویۀ کتابهای مختصر هیئت، به اشکالات الگوهای بطلمیوسی و راهحلهای دیگران و دشتکی اشاره شده است. مقالۀ حاضر به بررسی شخصیت علمی دشتکی و معرفی رسالۀ السفیر فی الهیئة میپردازد. بررسی محتوای این رساله نشان میدهد که آن یک کتاب هیئت استاندارد، مختصر، مبتنی بر هیئت بطلمیوسی و درسنامهای است که برای آموزش همگانی نجوم نوشته شده بود. ویژگی مهم آن بیان اشکالات نجوم بطلمیوسی و تاریخچۀ حلّ آنها است که ظاهراً برای تشویق خواننده به خواندن آثار پیشرفتهتر دشتکی و آشنایی با راهحلهای او بوده است.
Al-Safir fi al-Hay a is a short treatises in “Hay a” written in 1500 A.D. /906 AH، by Ghiyath al-Din Mansur Dashtaki، a great scholar of Safavid period. It is important to study this treatise because in the first place، it is one of the latest “Hay a” books written after many other books in this subject. In the second place، it is written in the period usually considered as the period of decline of Islamic science. And finally، unlike other short “Hayʾa” books، it includes a discussion of the difficulties of Ptolemaic planetary models، with some hints to the author’s or the other scholars’ solutions. This paper studies Dashtaki’s scientific character and introduces Al-Safir fi al-Hay a with a descriptive - analytical approach. A study of its contents shows that this treatise is a standard، brief، and instructional textbook based on Ptolemaic planetary models. The distinctive feature of this book is its presentation of the difficulties of Ptolemaic planetary models and the history of their solutions، apparently to persuade the scholars to study Dashtaki’s other advanced works on “Hay a” and getting to know his solutions.
Machine summary:
السفير في الهيئة غياث الدين منصور دشتکي: خلاصه اي از هيئت بطلميوسي و اشکالات آن در عهد صفوي امير محمد گميني ٭ پژوهشکدٔە تاريخ علم دانشگاه تهران amirgamini@ut.
ir (دريافت : ١٣٩۶/٠٣/٣٠، پذيرش : ١٣٩۶/٠۵/٢٢) چکيده رسالۀ السفير في الهيئة از جمله رساله هاي مختصر هيئت است که غياث الدين منصور دشتکي، دانشمند بزرگ دورٔە صفوي، آن را در سال ٩٠۶ق تأليف کرده است .
براي نمونه در يکي از آثار مختصر متأخر هيأت ، شرح قاضيزادٔە رومي (٧۶۶‐ ٨۴٠ق ) بر الملخص في الهيئة چغميني (احتمالا درگذشته در ۶١٨ق ) علم هيئت اين طور تعريف شده است : احوال اجرام بسيطه علويه و سفليه از حيث کميت و کيفيت و وضع و حرکت لازم براي آنها (برگ ٧ر).
بر پايۀ اين تقسيم بندي رسالۀ السفير في الهيئة غياث الدين منصور دشتکي کتابي استاندارد و مختصر در هيئت است با اين تفاوت که علاوه بر ويژگيهاي کتاب هاي مختصر به بعضي مباحث تخصصي از جمله نقد نجوم بطلميوسي توجه کرده است .
از نحؤە ارجاع غياث الدين منصور در السفير معلوم است که در اين کتاب وي به نقد هيئت بطلميوسي و ارائۀ مدل هاي جديد خود پرداخته است .
السفير في الهيئه السفير في الهيئة يا السفير في الغبراء والخضراء (= در زمين و آسمان ) رساله اي مختصر به عربي مبتني بر هيئت بطلميوسي است که بر اساس آنچه کاتب يکي از نسخه هاي آن از روي خط مؤلف نقل کرده است ، دشتکي اين اثر را در ٩٠۶ق در طارم ، شهري در ولايت خسو در فارس قديم ، نگاشته است (نسخۀ شمارٔە ۶٣٢٠ مجلس ، برگ ٢۴ر).