Abstract:
هدف از این مقاله، تبیین کارکرد کتیبههای معماری، در بیان اصول تشیع و تأثیر آنها بر مسأله مشروعیت حاکمان صفوی است. پرسش این است که شاهان صفوی چگونه از کتیبهها به منظور بیان اندیشهها و دستیابی به اهداف سیاسی و مذهبی خود بهره بردهاند؟ روش گردآوری دادهها، اسنادی و روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است. بناهای صفوی در اصفهان، اردبیل و مشهد، جامعه آماری پژوهش را تشکیل میدهند. اصفهان به عنوان پایتخت اصلی و اردبیل و مشهد به عنوان مراکز دینی و معنوی و خطوط مقدم صفویان در مقابله با عثمانیها و ازبکهای سنیمذهب گزینش شدهاند. نتایج پژوهش، نشان میدهد تمایلات و اندیشههای سیاسی ـ مذهبی حاکمان صفوی، در قالب کتیبههایی با موضوع نامهای خداوند و پیامبر، نام ائمه، احادیثی مانند حدیث نوح، اذکار و ادعیه به ویژه صلوات کبیره و شهادتین شیعی، آیه اولیالامر، آیه تطهیر، آیةالکرسی، عباراتی برای توصیف ولایتمداری حاکمان، عبارت «مروج مذهب ائمه اثناعشر» برای توصیف شاهعباس اول و القاب «الموسوی» و «الحسینی» در انتهای نام حاکمان، نمود یافته است. بهرهگیری از این موضوعات در کتیبهها، موجب القای این اندیشهها بود که «حاکمان صفوی، مروّجان واقعی دین هستند، به واسطة ارتباط با خاندان امامت از مشروعیت زیادی برخوردارند و دولت صفوی، دولت موعود قبل از ظهور امام زمان است که وظیفهاش فراهم آوردن مقدمات ظهور است.
Machine summary:
اصفهان به عنوان مرکز حکومت صفویان از عصر شاهعباس اول انتخاب شده و دلیل گزینش اردبیل و مشهد نیز مرکزیت دینی و معنوی این دو شهر برای حاکمان و جامعه عصر صفوی بوده است.
(شایستهفر، 1380) لطفالله هنرفر نیز در پژوهشی ارزشمند با عنوان «فهرست کتیبههای تاریخی در آثار باستانی اصفهان»، به تهیه فهرستی از همه انواع کتیبهها در بناهای صدر اسلام تا دوران متأخر در اصفهان پرداخته و این فهرست را در مقالهای با همین نام منتشر نموده است.
(حسینی و طاووسی، 1385، ص60) همچنین خط کوفی که اغلب به صورت کوفی بنایی در آثار معماری این دوره نمود یافته، بیشتر برای بیان نامهای متبرک همچون: الله، محمد، علی و سایر ائمه معصوم به کار رفته است.
این مسأله در کتیبهنگاری معماری دوره صفوی، در قالب کتیبههایی با مضمون نامهای متبرک، ستایش پیامبر( و دوازده امام یا چهارده معصوم، احادیثی از نبی مکرم اسلام( و امامان(، دعاها و همچنین کتیبههای قرآنی نمود یافته که عمدتا برای انتقال جنبههای تقدس این عبارات، با خطوط ثلث و کوفی نگارش شدهاند.
(نک: مجلسی، بیتا) بنابراین در این دوره، احادیث ـ به عنوان یکی از منابع شناخت دین در تفکر اعتقادی شیعیان ـ بیش از پیش در کانون توجه قرار گرفت و بیان بصری آن در کتیبههای بناها به ویژه بناهای حکومتنهاد، ناشی از اهمیت آنها در نزد جامعه و حکومت است.