Abstract:
بیابانزایی. یکی از مهمترین پدیدههای تهدیدکننده. در بسپاری از مناطق خشک و
نیمهخشک است. تغییرات اقلیمی و فغالیّتهای بیرویة انسانها, سبب افزایش سرعت
بیابانزایی و توسعة بیابان در این مناطق شده است. کاربرد شاخصهای اکولوژیکی چشمانداز
روشی ساده و کاربردی برای پایش و ارزیابی گسترش بیابان و بیابانزابی است. پژوهش حاضر
با هدف بررسی توانایی این شاخصها در پایش و ارزبابی بیابانزابی در یکی از کانونهای اصلی
بحران فرسایس بادی در منطقة عمرانی شهرستان گناباد واقع در جنوب خراسان رضوی
صورت گرفت. در مرحلة اوّل. نقشة کاربری و پوشش سطح زمین با استفاده از تصاویر
ماهوارهای لندست ۵ و لندست ۸ در دو مقطع زمانی ۱۳۶۶و ۱۳۹۶ تهییه و نقشة عناصر
چشمانداز آنها ترسیم شد؛ سپس مقادیر شاخصهای تنوّع, غالبیت و تناسب عناصر
چشمانداز منطقة مورد مطالعه. برای هر یک از این سالها محاسبه شد و اختلاف آنها از روش
مدل ماتریس مارکو مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل نشان دادء سال ۱۳۹۶ نسبت به
۶ مقدار شاخصهای تنوّع و تناسب بهترتیب, ۰۱۳۱۵ و ۰/۱۳۵ افزایش و مقدار شاخص
غالبیت. ۰/۳۱۵ کاهش داشته است؛ همچنین مدل ماتریس مارکو نشان داد وسعت اراضشی
مرتعی, 1۱۰/۴ کاهش یافته, امّا 1۱/۷ بر وسعت تیّههای ماسهای و کفههای رسی بدون پوشش
در منطقة مورد مطالعه افزوده شده است که بهطور متوسّط. مقدار ۲۰ هکتار در سال است. بر
این اساس, در صورت رها شدن اراضی آبی در اثر کمبود منابع آبی, بیدرنگ بیابانزایی در
منطقه شدیدتر شده و اثر قوی و فزایندة چشماندازهای بیابانی بر روی کل چشمانداز قابل
مشاهده خواهد بود.
Machine summary:
بیشتر پژوهشهای صورتگرفته، بر روی تغییرات کاربری اراضی بهویژه در مناطق نیمهخشک تمرکز داشته و روند تخریب و حرکت به سمت بیابانیشدن این اراضی، از روش پایش تغییرات کاربریهای موجود در آنها توسط شاخصهای اکولوژیکی مختلف بررسی شده است؛ لذا هدف از این پژوهش، معرفی و کاربرد سه شاخص تنوع، غالبیت و تناسب چشمانداز و روش محاسبه و تفسیر نتایج آنها با تمرکز بر روی چشماندازهای اصلی بیابان شامل تپههای ماسهای و کفههای رسی در یک منطقة بیابانی است.
در مناطقی که کمتر از 50% منطقه دارای چشماندازهای بیابانی است، افزایش مقدار شاخص تناسب، نشاندهندة بیابانزایی در کل چشمانداز است؛ زیرا نشانة توسعة سایر عناصر از جمله عناصر بیابانی است در حالی که کاهش مقدار این شاخص، روند کنترلی و کاهش بیابانیشدن منطقه را نشان میدهد (آرخی و کمکی، 2015؛ لی و سان، 2000).
با توجه به وجود عناصر چشمانداز بیابانی در منطقه با استفاده از شاخصهای تنوع، غالبیت و تناسب، میتوان تغییرات تنوع، غالب بودن و یا همسان بودن پدیدههای بیابانی موجود در اکوسیستم منطقة مورد مطالعه را با سایر پدیدههای موجود در منطقه، مورد پایش قرار داد و وضعیت توسعه یا کاهش آنها را بر اساس نتایج حاصل، بررسی کرد.
افزایش مقادیر شاخصهای تنوع و تناسب و کاهش شاخص غالبیت در مناطقی که وسعت عناصر چشماندازهای بیابانی آنها کمتر از 50% کل چشمانداز است، نشاندهندة بیابانزایی است (لی و سان، 2000؛ لی و همکاران، 2004).