Abstract:
حکمت عملی بهعنوان علمی برهانی یکی از اقسام حکمت بهمعنای عام است که در تاریخ فلسفه اسلامی توجه چندانی بدان نشده است. با توجه کافی به کارکردها و اهمیت بُعد عملی فلسفه اسلامی و نیز پرداختن به حضور آن در زندگی روزمره میتوان به علوم انسانی برآمده از حکمت اسلامی رهنمون شد. نیز با توجه به نقش این علم در فهم آموزههای عملی دین و تأثیر آن در رساندن انسان به سعادت، انتظار میرود خیزشی گسترده برای احیا و توسعه این علم صورت گیرد. البته همواره موانع و چالشهایی در مسیر گسترش این علم وجود داشته است؛ همچون یکسانی آموزههای این علم با احکام شریعت و کلام اسلامی، برآمدن آن از فلسفه یونان، برخی موانع سیاسی و اجتماعی و زمینهسازی برای مباحث شکبرانگیز در آموزههای عملی. با بررسی این موانع، ملاحظه میشود که این موانع هرگز نمیتواند توجیه مناسبی برای درحاشیهماندن حکمت عملی در مجامع علمی و فلسفی مسلمانان باشد. در این مقاله، اهمیت حکمت عملی و برخی مسائل آن از دیدگاه حکیمان مسلمان بهویژه فارابی و آیتالله جوادی آملی بررسی میشود.
Machine summary:
اگر حکمت نظری بدون حکمت عملی به پایان برسد، درحقیقت ناقص و نیمهکاره رها شده و غایت نهایی آن که رساندن انسان به سعادت و تکامل واقعی است، به دست نیامده است (فارابی، 1408، ج 1: 7 و 41؛ همو، 1405: 96-98؛ جوادی آملی، 1386 الف، ج 1/1: 127-129 و 157-159).
یکی از کارکردهای حکمت عملی آن است که میتواند عهدهدار بیان نظام عقلانی و برهانی آموزههای دین در بخشهای مربوط به افعال ارادی انسان باشد؛ نظامی کلی که از طریق برهان بهدست آمده باشد و در عین تطابق با واقعیت آموزههای دین در این بخشها، تبیینگر جایگاه جزئیات و ارتباط آنها با یکدیگر و با مسائل کلی در نظامی واحد باشد.
جایزبودن نظامسازی عقلانی برای دین بر این اساس است که از نظر حکیمان از جمله فارابی، دین درحقیقت بیانی قابل فهم برای عموم مردم از حقایق عقلی و فلسفی است؛ حقایق فلسفی و عقلی که نزد عقل محض به صورت حکمت عملی و نظری وجود دارد (فارابی، 1413: 184-185 و 190-191؛ 1996ب: 97).
حکیمان گاهی بهگونهای سخن گفتهاند که گویا هدف از خواندن فلسفه با تمام رشتهها و شاخههای آن، رسیدن به حکمت عملی و عمل بر اساس آموزههای حکمت عملی است تا بهوسیله آن غایت و سعادت نهایی انسان حاصل شود (فارابی، 1408، ج 1: 7)؛ بهگونهایکه حتی گاهی پرداختن به دیگر علوم و عملکردن بر اساس آنها میتواند یکی از مسائل حکمت عملی بهشمار آید (ابنسینا، 1376: 489-490)؛ زیرا ازیکسو، کسب علوم نظری خود عملی است که موجب کمال و فضیلت نفس است و ازسویدیگر، برخی از علوم ریاضی مانند دانشی مهندسی، موسیقی، نجوم و برخی علوم طبیعی مانند زمینشناسی، حیوان و انسانشناسی و ...