Abstract:
خاقانی، قصیده سرای بزرگ قرن ششم، هم شاعر صبح است و هم سراینده سوگ. وی در حدود پنجاه سوگسروده کوتاه و بلند میکوشد تا خواننده را در عاطفه درد ناشی از رویدادهای غمبار زندگی خود مشارکت دهد. موسیقی بیرونی یکی از مهمترین ابزارها برای ایجاد انسجام در مراثی او است. سوال اصلی این جستار آن است که خاقانی به کمک کدام امکانات وزن توانستهاست سبک موسیقی بیرونی را با معانی مرثیه هماهنگ سازد؟ پاسخ کوتاه آنکه گزینش غالبا آگاهانه وزن عروضی همنوا با مفاهیم سوگ، از شگردهای هنری خاصّ شاعر و گونهای قاعدهافزایی بر زبان خودکار است. با نگرشی فرمگرا، بهرهگیری از همه تواناییهای زبانی در حوزه وزن از جمله اختیارات شاعری، دوری یا نزدیکی هجاهای کوتاه، بلند و کشیده، فزونی و کاستی انواع هجا، در کنار دیگر عوامل موسیقیساز عناصری هستند برای انتقال اندوه سوگوارانه در مرگ عزیزان به خواننده. قابل تامّل است که خاقانی در این احساسیترین لحظات نیز به حفظ حریم زبان، خیال و محدوده واژگان خود پایبند است. در این پژوهش به بررسی موسیقی بیرونی در مراثی خاقانی، میپردازیم و میزان توفیق شاعر را در خلق سوگسرودههای بدیع توصیف میکنیم.
Machine summary:
در این پژوهش میکوشــیم تا با طرح دیدگاههای مختلف در خصــوص تناســب میان وزن و محتوا، چگونگی کارکرد موســـیقی بیرونی را در دو نقش عاطفی (emotive) و ترغیبی (conative) در مراثی خاقانی بررسی و تحلیل کنیم و هنر این شاعر را در بهره گیری از عوامل موسیقی آفرین وزن در غنیتر کردن آهنگ کلام و القای مفهوم ســوگ و همچنین روش او را در هماهنگ ســازی وزن و محتوا برای تجسم معنای ماتم در ذهن مخاطب و همسوسازی او با دردناکی خویش نشان دهیم .
لازم اســت یادآوری کنیم ما در این جســتار با نگاهی فرمگرا در همخوانی با محتوای مرثیه ، به بررسی وزن عروضی مراثی خاقانی و تناسب آن با درون مایه و زمینۀ عاطفی لازم برای این زیرگونۀ ادبی پرداخته ایم و با این نگرش ، پژوهش مستقلی در ادبیات فارسی به نظر نرسید.
وزن مرثیه های او غالبا جزو اوزان مشهور و رایج برای این زیرگونۀ ادبی است ؛ زیرا در مراثی شعر فارسی تا پایان سدة هشتم مجموعا نه بحر بکار رفته اسـت که به ترتیب هزج ، رمل ، مضـارع ، مجتث ، خفیف ، متقارب ، سـریع ، منسـرح و قریب کاربرد بیشـــتری دارند.
این وزن چنانکه گفتم مناسب مفاهیم مرثیه و درد و اندوه است و نشان میدهد که به دلیل وقایع تلخ گوناگون زندگی ، خاقانی در غزل نیز روحیۀ دردمند خود را توصیف میکند.
آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن یکی دیگر از اختیارات وزنی است که در رکن اول کاربرد دارد و باعث سنگینتر شدن وزن و تناسب بیشتر آن با موضوع مرثیه می شود.