Abstract:
کاتبی نیشابوری از شاعران معروف قرن نهم هجری و از زمینه سازان سبک هندی است. دیوان غزلیات او تنها یک بار با استفاده از نسخه های خطی محدودی، تصحیح و چاپ و منتشر شد. دیوان چاپی کاتبی همه غزل های او را در بر ندارد؛ به طوری که در مجموع نسخه های خطی دیگر که مصححان از آنها استفاده نکرده اند 124 غزل بیش از نسخه چاپی وجود دارد. افزون بر این، دیوان تصحیح شده کاستی های دیگری نیز دارد که تصحیح دوباره آن را ضرورت می بخشد؛ اشکال هایی مانند نداشتن مقدمه کامل و فهرست های لازم، نبود بخشی با عنوان تعلیقات، درست نبودن ترتیب الفبایی غزل ها برای آسانی رجوع به آنها، اشتباهات تایپی بسیار، افتادگی حروف و کلمات، تصحیفات، ترجیحات نادرست، و… که برای رفع همه این کاستی ها لازم است تصحیحی منقح و دقیق از دیوان این شاعر برجسته ارائه شود. هدف این مقاله شرح مشکلات دیوان چاپی و اصلاح آنهاست. برای تصحیح مشکلات دیوان چاپی، از هفت نسخه خطی جدید استفاده شد که تصحیح کنندگان از آنها بهره نبرده بودند. هیچ یک از نسخه ها ازنظر دقت و قدمت و کامل بودن، بر دیگری برتری درخور توجهی ندارد؛ به همین سبب اشکالات دیوان چاپی با روش التقاطی زدوده شده است.
Katebi Nieshaburi is one of the famous poets of ninth century AH and is a pioneer of the Indian style. His divan (collection) of Ghazals (sonnets) has been corrected and published only once using a limited number of manuscripts. The published divan of sonnets of Katebi does not include all of his sonnets; so that there are 124 sonnets more than published version in other manuscripts that the correctors have not used them. In addition to the corrected divan، there are shortcomings that necessitate re-correction of this divan. There are defects such as lack of complete introduction and tables of content، lack of a section called glosses، incorrectness of the alphabetic order of sonnets for easy reference، existence of mistypes، missing words and incorrect refrains and so on، which necessitate exact correction of this eminent poet for eliminating these shortcomings. The purpose of this paper is to elaborate on the dimensions the defects of the Katebi’ published divan and to provide a context for improvement. To correct the problems in divan، seven new manuscripts were not used by the correctors. Because none of the manuscripts is significant in terms of accuracy، dating، and completeness over the other، problems in the published version of divan have been corrected by the eclectic method.
Machine summary:
ز دستم شد عنان; ; پیش از این تا چند باشد پای هجران در رکاب (همان: 36) ; ; صورت صحیح: بیش هزار سال اگر گویمت حکایت خویش; ; هنوز قصّۀ من اندکی بود از پیش (همان: 153) صورت صحیح: بیش مضمونِ «اندکی از بیش گفتن» در متون ادبی پیشینه دارد؛ مثل بیت زیر از سعدی: نیک بسیار بگفتیم در این باب سخن; ; و اندکی بیش نگفتیم هنوز از بسیار (سعدی، 1369: 720) زهراب فراق است در آن غمزۀ چون نیش; ; هر روز از آن، ریش درون میشودم پیش (کاتبی، 1382: 285) ; ; ; ; صورت صحیح: بیش به کمی در ره فقر از همه عالم پیشم; ; پادشاهم نتوان گفت که من درویشم (همان: 171) صورت صحیح: بیشم طعنه کم زن که از این بیش فغان پیشت بود; ; قوّت ناله نماندست از آن خاموشم (همان: 136) صورت صحیح بهترتیب: پیش و بیشت یار بر دل تیرها میزد مرا زین بیشتر; ; یاد آن کو یاد میآورد گهگاه از دلم (همان: 185) صورت صحیح: پیشتر بیشتر زان دم که خاک ما رود بر باد عشق; ; خویش را بر آب آتش رنگ میباید زدن (همان: 194) صورت صحیح: پیشتر برون خرام چو شیران ز مرغزار جهان; ; تو شیر پیشۀ عشقی مشو شکار جهان (همان: 196) صورت صحیح: بیشۀ التباس «ج» و «چ»؛ «ش» و «س» در کلماتی مثل چشم و جسم ضبط «جسم» یا «چسم» بهجای «چشم» تیغ هجران کرد دیگر قصد جان مردمان; ; رفت خورشیدی ز جسم خونفشان مردمان (همان: 199) ترکیب «چشم خونافشان» در شعر بیشتر شاعران دیده میشود؛ ازجمله در بیت زیر از حافظ: مرا چشمی است خونافشان ز دست آن کمان ابرو; ; جهان بس فتنه خواهد دید از آن چشم و از آن ابرو (حافظ، 1320: 285) کاتبی جسم خود از خون جگر تر میدار; ; سرخرو گردی اگر گوش بدین پند کنی (کاتبی، 1382: 231) ; ; ; ; مضمون «چشم خود را با خون یا آب جگر تر داشتن» از مضامین آشنا در ادبیات فارسی است؛ چنانکه در بیت زیر از عطار دیده میشود: چون ندارم هیچ آبی بر جگر; ; پس چگونه چشم تر دارم ز تو (عطار، 1384: 555) التباس «د» و «ر» بر مستی زاهد به خرابات نکو نیست; ; وقت است کزو یک دو سه ساغر گذرانند (کاتبی، 1382: 199) صورت صحیح: بدمستی پاک کردم دل و امّید زیادم آن است; ; که گرم تیر زند هم به دل پاک زند (همان: 107) در همۀ نسخهها «یارم» آمده است؛ بنابراین ضبط «یادم» درنتیجۀ بدخوانی یا اشتباه چاپی است.