Abstract:
دربارهٔ خاستگاه بازی شطرنج، مخترع و چگونگی پیدایی آن روایات متفاوتی در دست است. قدیمیترین متن ایرانی که به این موضوع پرداخته، متن فارسی میانه و «گزارش شترنگ و نهش نیو اردشیر» است. این متن را جاماسب آسانا از نسخهٔ دستنویس MK -که مهمترین نسخه از این متن به زبان پهلوی است- تصحیح کردهاست. در متن و گزارش شترنگ، به چگونگی اختراع بازی شترنگ و نرد و چگونگی ورود آن از هند به ایران میپردازد و به شخصیتهایی اشاره میکند که برخی از آنها برای ما شناخته شدهاند. همچنین در این متن علاوه بر بازی شطرنج به بازی نرد و شرح نمادهای این بازی پرداخته شدهاست. علاوه بر گزارش شترنگ، چند متن فارسی میانه دیگر نیز به این بازی اشاره کردهاند. در این مقاله نگاهی دقیقتر به خاستگاه، شخصیتها و چگونگی پیدایش این بازیها خواهیم انداخت و مفاهیم دینی، گیهانشناسی، سیاسی و اجتماعی متن را واکاوی خواهیم کرد.
Machine summary:
در متن و گزارش شترنگ ، به چگونگی اختراع بازی شترنگ و نرد و چگونگی ورود آن از هند به ایران میپردازد و به شخصیت هایی اشاره میکند که برخی از آن ها برای ما شناخته شده اند.
علاوه بر گزارش شترنگ ، چند متن فارسی میانه دیگر نیز به این بازی اشاره کرده اند.
اگرچه متن کارنامک و خسرو و ریدگ منسوب به شاهان سده ٔ سوم و ششم و هفتم میلادی است اما اشارات به بازی شطرنج در آنها پیرو سنت بوده و امکان اینکه بعد از عصر ساسانی و حتی بسیار بعدتر از آن نوشته شده باشند وجود دارد.
متن گزارش شترنگ که نخستین داستان پیرامون پیدایش بازیهای شطرنج و نرد در سده ٔ ششم میلادی در دوره ٔ پادشاهی خسرو یکم (۵۷۹–۵۳۱م )، شاهنشاه بزرگ ساسانی، است نیز روایتی افسانه ای است و نمیتوان آن را به عنوان یک موقعیت تاریخی مورد قبول دانست .
باید به این نکته ٔ مهم اشاره کرد که احتمالا در دوره ٔ «گوپتا» بوده است که بازی شطرنج ، یا ریخت اولیه ٔ آن به وجود آمده و همراه با شمار زیادی از موضوعات علمی دیگرهمچون ستاره شناسی، ریاضیات ، ادبیات اندرزی و متن های پزشکی به سرزمین های دیگر پراکنده شده است .
نتیجه گیری: متن گزارش شترنگ و نهش نیو اردشیر یکی از متون فارسی میانه است که به خاستگاه بازی شطرنج و تخته نرد میپردازد.