رویکرد مشارکتجویانه در نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری Journal Article

امروزه بافت‌های فرسوده شهری از جمله مهمترین معضلاتی هستند که گیربان‌گیر شهرها شده‌اند. این بافت‌ها به طور عمده بخش‌هایی از شهر هستند که از چرخه تکاملی حیات آن جدا گشته و به شکل کانون مشکلات و نارسایی‌ها درآمده‌اند. این درحالیست که این بافت‌ها از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های نهان بسیاری برخودارند که اگر به فعلیت برسند می‌توانند در فرایند توسعه شهر به عنوان نیروی محرک استفاده شوند. از این رو توسعه نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری از اهداف اصلی نوسازی شهرها قرار گرفته است.‌ طی سال‌های متمادی برای برطرف نمودن این معضلات راهکارهای بسیاری پیش روی مسئولین شهری قرار گرفته است. اما این رویکردها عمدت به دلیل نگرش‌های صرفا کالبدی، گرایش‌های صرفا طراحانه و در نظر نگرفتن خواست ساکنین این بافت‌ها، عمدتا با شکست مواجه شدند. با توجه به اینکه نوسازی شهرها در جهت ارتقاء کیفیت زندگی صورت می‌گیرد لازم است کلیه ابعاد کالبدی و غیرکالبدی (اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی) شهر مدنظر قرار گرفته شود و از آنجا که مردم استفاده‌کنندگان و ذینفعان اصلی طرح‌های شهری هستند، توجه به خواست و نیازهای آنها در طرح‌های شهری اهمیت به سزایی دارد و راه را برای تحقق‌پذیری این طرح‌ها نیز هموار می‌سازد. امروزه ارگان‌های دولتی، مقامات تصمیم‌گیرنده و مجریان طرح‌ها، همگی به این موضوع واقف شده‌اند که حضور و مشارکت مردم در امور شهر به ویژه بافت‌های فرسوده و تاریخی، نقش اصلی را در تحقق‌پذیری این طرح‌ها ایفا می‌نمایند. این امر نه تنها در تحقق این پروژه‌ها موثر است، بلکه از طریق درگیر نمودن مردم با محیط زندگی خود، از انواع کمک‌های مردمی (مالی و نیروی انسانی) استفاده نموده و آنان را نسبت به محل سکونت خود حساس می‌نماید. بدین ترتیب مردم خود را در برابر سکونتگاه خود مسئول دانسته و پایداری این طرح‌ها تضمین می‌شود. این مقاله درصدد است با ارائه فرایندی منتخب با رویکردی مشارکتی، گامی در جهت تحقق‌پذیری پروژه‌های نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری بردارد. در این راستا مقاله حاضر به تبیین اهمیت موضوع مشارکت در امر بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده پرداخته و سعی در عملیاتی نمودن آن با استفاده از فرایند مشارکتی منتخب، در حوزه دانش طراحی شهری دارد. ساختار اصلی مقاله از سه بخش تشکیل می‌شود: بخش اول، با عنوان مبانی نظری، دربرگیرنده تعاریف، تاریخچه و معرفی سطوح مشارکت است. بخش دوم، تحت عنوان مشارکت در عمل، ضمن بیان مزایای مشارکت، به معرفی فرایندهای مشارکتی پرداخته و «فرایند همکاری پایدار» را به عنوان فرایند منتخب در حوزه دانش طراحی شهری معرفی نموده است و ابزارهای مشارکتی را در این فرایند بررسی می‌نماید. در نهایت در بخش سوم، نمونه موردی شهر له در تبت مورد بررسی قرار گرفته شده است. این مقاله این شهر را به عنوان یکی از نمونه‌های موفق در خصوص اجرای یک فرایند مشارکتی بافت فرسوده معرفی نموده و به تشریح فرایند مشارکتی همکاری پایدار در نوسازی بافت فرسوده این شهر می‌پردازد. با توجه به مطالعات انجام شده، فرایند همکاری پایدار با هدف پایداری زیست محیطی، به صورت یک چرخه طراحی شده است. این فرایند، به عنوان فرایندی مشارکتی که متخصین و مردم، در تمامی مراحل آن حضور دارند، می‌تواند راهگشای طراحان و برنامه‌ریزان شهری در تحقق پروژه‌های‌ نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده باشد.

Summary Today Deteriorated Urban Fabrics are one of the major problems which most cities have cope with them. These fabrics are those parts of the cities which have gotten rid of the life cycle of the city and have become a center of problems for them. However, Deteriorated Urban Fabrics have different potentials and opportunities. If these potentials are demystified or activated, they will be used as a driving force in city development process. Many approaches have been offered during these years to surmount this problem, but these approaches mostly have failed, as they have paid attention only to physical aspects and designer´s tendencies. Furthermore, they have not attended to resident´s needs or other aspects of this problem. As to renovation and rehabilitation of the cities is for improving quality of life, it is necessary to concern both physical and non-physical (social, economical, cultural) aspects. Residents are the major influenced of urban projects. Consequently, attending to their needs in urban projects is essential. Besides, this approach will help the projects performance too. Today Benefits of Participatory Approaches and using people participation in Renovation and Rehabilitation of Deteriorated Urban Fabrics is undeniable. Governments, decision makers and plan performers have accepted that people participation in urban matters especially in historic and deteriorated fabrics has the main role in plans performance. This approach is not only helpful in project realization, but also effective in persuading people to help performers during project process. In this case, people will become sensitive on their settlement. Hence, they will find themselves more responsible regarding their environment, so keep it well. This article with concentration on participation in Renovation and Rehabilitation of Deteriorated Urban Fabrics tries to perform abovementioned and identifies the selected participatory process in urban design. which includes three parts. The first part named as “Theoretical Basis” presents the participation description, short history and its levels. The second part named as “Participation in Practice” determines advantages of participation and explains different participatory processes. This part also presents “Sustainable Collaborative Approach” as a selected process in urban design. Finally, in the third part “Leh”, a city in Tibet, has been chosen as the case study and the Sustainable Collaborative Approach has been shown in its participatory process. This article depicts “Leh” as a successful case in performing a participatory process of deteriorated fabric and describes Sustainable Collaborative Approach in renovating this deteriorated fabric of the city. According to this research, the main goal of Sustainable Collaborative Approach is environmental sustainability and has been designed as a cycle. Sustainable Collaborative Approach is a process which can help urban designers and urban planners to perform their plans in practice. Moreover, Professionals and people are participating in all project´s levels.

٣. فرایند مشارکتی منتخب بر اساس مقایسه فرایندهای ذکر شده با فرایند رایج در طراحی شهری (بحرینی ، ١٣٨٢:١١٢)، به نظر می رسد که فرایند همکاری پایدار، انطباق بیشتری با آن داشته و تمامی مراحل سه گانه پیش طراحی ، طراحی و اجرا را در بر می گیرد: نمودار ٢: راست ، مراحل فرایند همکاری پایدار- چپ ، مراحل اصلی فرایند طراحی شهری ( رجوع شود به تصویر صفحه) لذا این فرایند می تواند به عنوان فرایند مشارکتی منتخب ، در انجام پروژه های نوسازی و بهسازی در بافت های فرسوده شهری مورد استفاده قرار گیرد (نمودار٢)، بدین منظور مراحل آن به تشریح ذکر می گردد: ١-به دست گرفتن ابتکار عمل : به معنای ابتکار شروع پروژه توسط مردم ،گروه یا سازمانی محلی و یا دولتی می باشد.