Abstract:
شاه صفوی، دیوانسالاران و علما خود را در اجرای دستور الهی «امر به معروف و نهی از منکر،» مسوول میدانستهاند. در ساختار دیوانی دینی صفوی این از جمله وظایف شیخالاسلام بوده است. اما در این نوشتار سندی ارائه شده که طی آن میرزا حبیبالله صدرممالک شخصی را به عنوان محتسب قزوین منصوب نموده تا علاوه بر اصلاح اخلاقی و اوضاع اجتماعی آن شهر، امور بازار را نیز ساماندهی نماید. در این نوشتار اطلاعات آن دوره درباره محتسب، اعم از سند و منابع کتابخانهای مورد بررسی قرار گفتهاند. ماحصل اینکه بایسته است برای مطالعة دوبارة نقشهای مناصب گوناگون شناخته شده در دیوانسالاری صفوی، به زمان و مکان هر منصب اهتمام داشته باشیم.
Machine summary:
مایکل کوک ، «امر به معروف و نهی از منکر،» دایره المعارف قرآن ، ج ١، ســر ویراســتار جین دمن مک اولیف ، ترجمه مســعود صادقی (تهران : حکمت ، ١٣٩٠)، ص ٣٨٤-٣٧٧.
در ایران هم لااقل از آغاز دورة صفویان ، محتسب بزرگ یا «محتسب الممالک » به لحاظ علم و عمل چنان بوده که بیشتر امور مرجوعه به شیخ الاســلام و قضات و صدور متعلق به او بوده اســت ؛ ولی سپس در هر دوره ای از محتسب گرفته و به دیگران داده شده است ؛ ٣.
به هرحال بر خلاف مطالب ارائه شده در مدخل و کتب مذکور، این حکم را نه «محتسب الممالک »، بلکه یکی از معروف ترین صدور دورة صفوی صادر کرده اســت .
همگی این امثله از حیث «طغراکشــی » مورد بررســی قرار گرفته اند، نک : امید رضائــی ، «طغراهای با ثبات ترین صدر دوره صفوی ،» فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام ، سال دوم ، شماره هفتم (زمستان ١٣٨٩): ص ٨٧-٧١.
ورنر نیز «وکیل » را در مقاله زیر بررسی کرده است : Christoph Werner, »Ambiguity in Meaning: The vakīl in 18th and early 19th-century Iran, « in: Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies, held in Cambridge, 11th to 15th September 1995.
برای دیدن تعدادی از این فردها، نک : حســن آبادی ، ابوالفضل ، «تاریخچه تشــکیلات اداری آســتان قدس رضوی در دوره صفویه ،» کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش ٧٠-٧١ (مرداد و شهریور ١٣٨٢)، ص ٤٣ ـ ٣٥.