Abstract:
برای دولت انگلستان، از آغازین دهههای قرن نوزدهم میلادی ( دوازدهم «.ش) تا پایان
جنگ جهانی دوم، گسترش نفوذ و سلطه بر ایران و در راس آن خلیج فارس، از مهمترین
اهداف به شمار میآمد. محافظت از هندوستان، به عنوان مهمترین سرزمین مستعمرة انگلستان
در شرق، مستلزم تسلط بر آبراه تجاری و بازرگانی خلیج فارس بود. تلاشهای انگلستان برای
تسلط بر این منطقه استراتژیک در دوران صفویه تقریبا ناموفق بود؛ اما تسلط بر هند به عنوان
نبض اقتصادی انگلستان تلاشهای این دولت را در جهت حفظ آن در برابر قدرتهای دیگر
اروپا بیشتر و بیشتر کرد؛ که نمود بارز آن، در سالهای پایانی حکومت فتحعلیشاه و آغازین
سالهای حکومت محمدشاه دیده میشود. مبارزه با تجارت برده در خلیج فارس در آن زمان، دستاویز دولت انگلستان برای تسلط بیشتر بر آن منطقه بود.
سوال بنیادی این پژوهش این است که مهمترین دغدغههای دولت انگلستان در راستای مبارزه
با برده داری چه بود و اینکه آیا در پس این اقدامات، گرایشات انسان دوسنانه این دولت
اولویت داشت یا تلاش در جهت تسلط سیاسی بر این منطقه استراتژیک؟
فرضیه اساسی در این پژوهش، اقدام انگلستان را صرفا اقدامی سیاسی در جهت نفوذ بیشتر بر
خلیج فارس و در نتیجه محافظت از هندوستان قلمداد میکند.
Machine summary:
چه زمانی که در جنوب ایران بر سر تصرف و سلطة بیشتر بر خلیج فارس در دوران صفوی، ناچار از درگیری با پرتغال و هلند و اسپانیا بود، و چه در دوران متأخر که با ظهور دولتهای جدید در این عرصه از جمله روسیه و فرانسه، میبایست برای نفوذ مؤثرتر در این سرزمینها، تلاشهای بیشتری از خود نشان دهد؛ زیرا دولت روس برای دستیابی به آبهای آزاد، و نیز فرانسه در پی کسب متصرفات بیشتر، نمیتوانستند به هند و تجارت با این سرزمین زرخیز بیتوجه باشند.
» 3 دولت انگلستان در همین زمینه از اواخر قرن هجدهم، اقدام به گسترش روابط خود با حکام و دولتهای خلیج فارس کرد؛ زیرا این امر برای اهداف استعماریاش در هند بسیار بااهمیت بود.
شیل در چندین نامه به حاجی میرزا آقاسی، که با وجود اصرارهای فراوان مقامات انگلستان هنوز بیجواب ماندهاند، خواستار پاسخ دادن مقامات ایران و اعلام موضع صریح در این رابطه میشود و خطاب خود به دربار ایران مینویسد: «در باب منع تجارت بردهفروشی از راه دریا در خلیج فارس، مدتی است جنابعالی(حاجیمیرزا آقاسی) وعده دادهاید که منع ورود غلام و کنیز را به خلیج فارس حکم خواهید داد و اخیرا بهطور صریح فرمودهاید که انشاءالله به لطف خداوند این کار در شرف انجام است.
متن نامۀ محمد شاه به حاکمان این ایالات، اینگونه آغاز میشود: «مدت زمانیست که یک خواهش برای منع ورود برده و غلام از راه دریا از طرف وزراء دولت انگلستان از وزراء دولت ایران شده است، ولی در این مدت به این خواهش جوابی از طرف ما داده نشده است.