Abstract:
شاهنامه فردوسی را به سبب تنوع مقولات تعلیمبخشی، قدرت و غنای مباحث تعلیمی و اشکال گوناگون تعلیم گسترده در لایههای پیدا و پنهان متن، اگر در زمره ادبیات تعلیمی به شمار آوریم، راه اغراق نپیمودهایم. شاهنامه پرحجمترین و قدیمیترین میراثبر اندرزنامههای ایران باستان در باب سلوک ملوک است و به چند معنا پایهگذار تعلیم پادشاهان، ترغیب آنان به نیکوروشی و تحصیل نیکنامی و تحذیرشان از بدکرداری و بدنامی است. این اثر نه فقط در متن خودش مبادی تعلیم به راس قدرت را پایه میگذارد، که حتی زندگینامه ساختهشده برای مولفش مشابهسازی مبادی تعلیمی این متن و تاویلی تعلیمی برای آن است. زندگی برسازیشده فردوسی در متون، محصول گفتگوی متون بعد از فردوسی با شاهنامهاند و از همان عناصر تعلیم به راس قدرت برخوردارند. هم شاهنامه و هم زندگینامه برسازیشده فردوسی، دستمایه و درسنامه تعلیم در متون تعلیمی بودهاند و گفتمان اخلاقگرای تاریخ، از حیث نصیحة الملوک از گفتگوی شاهنامه با زندگی مولفش و گفتگوی این دو با متون تعلیمی دیگر شکل گرفته است. در این جستار بنا به روششناسی هرمنوتیک در واکاوی و تحلیل متون، به زندگینامه برسازیشده فردوسی از بعد تبعات و نتایج تعلیمی آن برای تاریخ نگریسته شده است.
Machine summary:
آثار ادب تعليمي آنگاه که کسب نيـک نـامي را بـه عنـوان مابه ازاي عمر جاويد توصيه ميکنند (سعديا مرد نکونام نميرد هرگـز) و روي سـخن بـا شاهان دارند به مخاطبانشان تعليم ميبخشند، اما شاهنامه هم به مخاطبان خودش تعلـيم ميدهد و هم به شاعران و نويسندگانِ ادبيات تعليمي، مفاهيم کليدي، انديشه ، روايـت و شخصيت هايش را براي ساختنِ استعاره ها، تمثيل ها و مثل ها و مثال هايِ تعليمي بخشيده و به وام داده است .
شاهنامه هم به جهت انديشه (دايانويا)يِ تعلـيم بـه شـاهان ، هـم بـه لحـاظ تنـوع و فراوانيِ موقعيت ها و روايت ها (ميتوس ها)يي که در تعليم به شاهانِ گذشته پديـد آورده و هم از جهت تعددِ شخصيت هـا (ايتـوس هـا)يي کـه در ايـن مـتن مـورد تعلـيم قـرار ميگيرند، جدا از تأثير تعليمي خـودش ، درسـنامۀ تعليمـي پادشـاهان را بـه شـاعران و نويسندگانِ بعديِ اين مقوله عرضه کرده و با کليت انديشه ، روايـت و شخصـيت هـايش بنيانِ نقدِ قدرتِ حاکم و فراخواندنش به ضابطه هاي اخلاقي را در طـول تـاريخ فـراهم آورده است .
اما ايـن برسازيِ روايت دربردارندة چه نتيجۀ اخلاقـي اسـت و چـه ارزش گـذارياي در فحـواي ماجرا و پيرنگ خود نهفته است ؟ به بيان هرمنوتيکي، چيزي که گفته شده ، کسـي/ کسـاني که آن را گفته / گفته اند، کسي/چيزي که دربارة آن گفته انـد، آنچـه گوينـده / گوينـدگان بـا گفتن انجام ميدهد/ميدهند، و در آخر آنچه در نتيجه و به سـبب گفتـۀ گوينده /گوينـدگان رخ ميدهد، چيست ؟ چيزي که گفته شده عبارت است از روايت هايي دربارة زندگي فردوسي بر مدار اين واقعيت که او جان و مال ، در يک کلام ، همۀ خود را براي سرودن شاهنامه گذاشت ، امـا مورد استقبال قدرت حاکم قرار نگرفت و در ايام پيري در تنگدسـتي و سـختي گـذران کرد.