گزنفن در بازگشت Introduction and review

"این پادشاهان داستانی که بنام‌ پیشدادیان و کیانیان جای تاریخ مادی و هخامنشی ایران را پر کرده‌اند آیا قابل تطبیق بر تاریخ‌ هستند یا نه و اگر نیستند متعلق بکدام عصر و زمان‌اند،و همچنین این وقایع افسانه‌آمیز که برای‌ آنها ذکر شده است آیا هر یک اشاره بیک واقعهء تاریخی است که کم و بیش تحریف شده یا از حیث‌ زمان پس و پیش گذاشته است؟البته اعتقاد به تطبیق این افسانه‌ها بر تاریخ تمحل و تکلف‌ بسیار لازم دارد چنانکه مشیر الدوله در رسالهء خود موسوم به«خطوط برجستهء داستانهای ایران قدیم» نمونهء آنرا نشان داده است. «تربیت کورش» و اما کتاب«تربیت کورش»،این کتاب بطوری افسانه مانند است که‌ هیچیک از محققان آثار گزنفن نتوانسته‌اند آنرا بعنوان کتاب تاریخ بپذیرند و بدین جهت همه برآنند که این کتاب را خود گزنفن هم برای تاریخ ننوشته‌ و یک قسم رمان تاریخی است که نویسنده بوسیلهء آن میخواسته است بیونانیهای معاصر خود درسهایی از سیاست مدن و علم اخلاق که فن عمدهء او بوده است داده باشد و برای این منظور کورش(کورش کبیر) پادشاه ایرانی و جامعهء آنروز ایران را انتخاب کرده و ایده‌آلهای خود را مانند جامه‌یی بر پیکر آنها پوشانیده‌ و در نتیجه ایرانیهای آن عصر را که یونانیها«باربار»و وحشی مینامیدند بصورت مردمی کاملا با تربیت،دانشمند و فیلسوف درآورده است."