نقد و بررسی دیدگاه ابن‌سینا درباره قوه خیال با تاکید بر مبانی ملاصدرا Journal Article

در فلسفه مشائیان و ابن‌سینا، نفس دارای قوای ظاهری و باطنی است. یکی از قوای باطنی نفس، قوه خیال است. ابن‌سینا افزون‌ بر اثبات قوه خیال، در کتاب‌های گوناگون خود، دلایلی بر مادی بودن این قوه و ادراکات جزئی اقامه کرده است. در این مقاله، نخست چیستی قوه خیال و نقش آن در به ‌دست آوردن معرفت بیان شد. سپس ادله ابن‌سینا در اثبات قوه خیال بررسی شده و نیز دلایل او در مادی بودن قوه خیال، براساس مبانی صدرایی، به نقد کشیده شد. همچنین برخی پیامدهای مادی دانستن قوه خیال به ‌طور اجمال بررسی شده است. سرانجام تبیینی درست از دیدگاه ابن‌سینا، درباره مادی بودن خیال ارائه شده است.

نقد دیگری که با توجه به مبانی ملاصدرا می‌توان به این دلیل وارد دانست، این است که نفس در انشای صورت‌های خیالی، حیث فاعلی و صدوری دارد، نه حیث قابلی (یعنی چیزی در قوای آن انطباع پیدا کند)؛ فرض دلیل ابن‌سینا بر این اصل استوار است که چون صورت خیالی، جسمانی است، محل انطباع آن هم باید جسم باشد؛ درحالی‌که با این مبنا، قوه خیال حیث فاعلی دارد و نه حیث قابلی. در نقد دلیل دوم نیز می‌توان گفت اینکه صورت‌های خیالی را می‌توان بزرگ‌تر یا کوچک‌تر از صورت خارجی آن لحاظ کرد، به‌خاطر توانایی جسمانی قوه خیال نیست؛ بلکه مربوط به خلاقیت نفس و آفرینش آن است که می‌تواند صورت‌ها را بزرگ‌تر یا کوچک‌تر پدید آورد و این آفرینش صورت‌ها، در ذات نفس صورت می‌گیرد و مادی نیست و البته چون برخی خصوصیات ماده را دارد به آن نیمه مجرد می‌گویند. کبرای قیاس بدیهی است؛ اما صغری یعنی مکان‌دار بودن خیال، به این دلیل است که اگر حفره‌های مغز آسیب‌ پذیرد، قوة خیال نیز آسیب می‌پذیرد و هرگاه آن قوه تباه و فاسد شود، صورت‌های خیالی هم باطل می‌شود (ابن‌سینا، 1405، ص105). A Review of Ibn Sina's Viewpoint on the Imaginal Faculty with Emphasis on Mulla Sadra's Principles Seyyed Mohammad Hossein Mirdamadi Abstract In Peripatetics and Ibn Sina’s philosophy, the soul has inner and outer faculties.