Abstract:
شعر عرفانی از قدمتی دیرینه و پیشینهای کهن در ادب فارسی برخوردار است. هر یک از شعرا و ادبا برای مانایی بخشیدن به کلام خویش و ماندگار ساختن آن در آسمان زبان و ادب فارسی، سعی کردند تا رنگ و روی کلام خویش را عرفانی کنند. مضامین عرفانی و مفاهیم معرفتی از همان بدایتی که نغمات موزون فارسی آهنگ شکفتن به خود گرفته، شکوفا شده و کماکان ادامه دارد. در عرفان مهمترین ملاک سلوک سالک، برخورداری وی از حضوری پیری صاحب نفس و مرشدی دستگیر است. چهرههای گوناگون پیر در دیوان صائب از قبیل «پیر مغان، پیر خرابات، پیر میکده، پیر میفروش و...»؛ میتواند نوع نگرش وی را نسبت به عرفان و طریقت آشکار کند. چه این پیرها را از بر ساختههای هنری و ادبی صائب باشد، و چه ما وی را سرسپرده بر دامان پیری کاردیده و مجرّب در عالم واقع بدانیم، میتوان با نقد و بررسی این واژه، پیوند عمیق و ارتباط ناگسستنی اشعار صائب را با عالم عرفان بیش از پیش آشکار ساخت. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف تبیین انواع پیر و با کندوکاو در اشعار صائب صورت گرفته تا در پایان بتوان از نوع نگاه صائب به این پیرها و نیز صفات و حالاتشان در اشعار صائب بیش از پیش پی ببریم. تجلّی انواع پیر میتواند به عنوان موضوعی بدیع و تازه، در بردارندة نتایجی ارزندة پژوهشی باشد.
Mystical poetry has a long history in the Persian literature. Poets and writers in order to make their work eternal have made use of this genre in the Persian literature. Mystical contents and concepts of knowledge have combined with Persian rhythmic words to express aesthetically the intended meaning of poets and this process still has continued to the present time. The most important element in the mysticism is the existence of an old assistant who helps the wayfarer. different types of old assistants have been mentioned in Saebs Divan such as Pire Moghan, Pire Meykadeh , Pire Kharabat, Pire Meyforoosh, etc. by studying these types of old assistants, we can understand the attitude of Saeb towards mysticism and different stages of it. Whether these old assistants to be made-up by Saeb himself or an real old assistant in the real world, we can investigate them to understand better the relationship between Saebs poetry and mysticism. The present paper is used the analytical- descriptive method to distinguish different types of old assistants in Saebs poetry and study their characteristics from Saebs point of view. Studying the attributes of old assistants could be an innovative way in the field of research in the Persian literature.
Machine summary:
(زمانی، 1385: 1168) صائب وجود پیر و مرشد را بریا سالک الی ضروری و اجتنابناپذیر میداند و عقیده دارد که همت انسان کامل است که سالک را در پیشبرد امور و نیز پشت سرگذاردن وادیهای طریقت، یاری رسانده و او را به سرمنزل مقصود رهنمون میسازد: همت پیر برد کار جوان را از پیش بیکمان قطع ره از بال و پر تیر مخواه (صائب تبریزی،1353: 180) وی اتمام حجت میکند که هر سالک و رهرو راه حقی که از اطاعات اوامر و ارشادات عارفانه و مواعظ حکیمانة پیران عارف سرباز زند،وی به هیچ عنوان ره به جایی نخواهد برد و در ضلالت تام و سردرگمی به سر خواهد برد: هرجوانمردیکه سرمیپیجد ازفرمان پیر درصفمردانکماندارکمانگمکردهایاست (صائب تبریزی،1353: 374) چرا که دست طلب زدن به ذیل دامان پر مهر انسانهای وارسته و پیران صاحب نفس، مسیحاگونه و جان بخش و حیات آفرین است: صائب بگیر دامن پیران که اهل درد فیض مسیح از نفس پیر بردهاند (صائب تبریزی،1353: 128) آری از منظر صائب کسی به مدد پیر به جایی نرسیده و سالکی بدون عنایات وی نتوانسته است، حجب ظلمانی را از پیش روی خویش بردارد: سالکان بینظر پیر به جایی نرسید رشته بیدیدة سوزن ره خوابیده بود (صائب تبریزی،1353: 342) در نهایت در بیتی تعلیمی و حکمتآمیز، خطری جدی و اساسی را متوجه پیران صاحب نفس میداند و آن غرور و نخوتی است که از ازدحام مریدان ممکن است پیران را از اوج عزت به حضیض ذلت بنشاند: سروصائب ازهجومقمریانبالدبه خویش از مریدان باد نخوت میفزاید پیر را صائب در دیوان اشعار گرانسنگ خویش برای پیران صاحب نفس صفات و القاب فراوانی قائل شده است که از آن میان میتوان به موارد ذیل اشاره نمود: الف) پیر روشن دل: چندان که چو خورشید به آفاق دویدیم ما پیر به روشن دلی صبح ندیدیم (صائب تبریزی،1353: 316) ب) پیر زنده دل: دل تازه میشود ز شراب کهن مرا این پیر زنده دل به جوانی برابر است (صائب تبریزی،1353: 280) چنان که مشاهده میشود غالب صفاتی که صائب برای پیر نام میبرد، بیشتر مربوط به عالم دل و معرفت است.