Abstract:
بعد از شیخ انصاری، یکی از شروط اجرای برائت شرعی که بیشتر فقیهان آن را پذیرفتهاند، موافقبودن اصل برائت با امتنان الهی است. منظور از آن شرط این است که باید اصل برائت شرعی موجب برداشتن سختی و مشقت از مکلف باشد. خفای لوازم موافقت با امتنان که لغزشگاه تطبیقات فقهی شرط مذکور بوده و موجب اختلافات فقهی شده است، بههمراه فقدان مطالعات متمرکز در این باره، ضرورت بررسی تطبیقات فقهی شرط مذکور را بیشتر روشن میکند. به همین دلیل، این نوشتار با موضوع نقد و بررسی تطبیقات شرط موافقت امتنان برای اجرای برائت شرعی درپیِ یافتن مسیر روشن استنباط در بهرهگیری از امتنان و حل اختلافات فقیهان است. این نوشتار با روش تحلیلی و نقد مطالب و براساس ضوابط جریان برائت شرعی و نقشآفرینیِ امتنان انجام شده است. دستاورد اصلی این جستارْ یافتن خطاهای راهبردی و محتوایی در تطبیق شرط وجود امتنان در اجرای برائت است: به این گونه که در بیشتر موارد اساساً جای اجرای برائت نبوده یا مانع دیگری در رتبۀ قبل از فقدان امتنان وجود داشته است؛ بهگونهایکه اصل برائت اگر از نوع احکام امتنانی نیز نبود، جاری نمیشد.
Machine summary:
1. لزوم وجود ضیق در حکم مرفوع یکی از تطبیقات شرط موافقت برائت با امتنان در اجرای اصل برائت شرعی این است که حکمی که با اجرای برائت برداشته میشود موجب ضیق و سختی باشد تا با رفع آن، امتنان صورت گیرد وگرنه اجرای برائت موجب امتنان نخواهد بود و جاری نمیشود (بروجردی نجفی، 1417ق، ج3: ص212؛ کاظمی خراسانی، 1376، ج3: ص423).
2. تعمیم برائت نسبت به شبهات موضوعیه و حکمیه براساس امتنانیبودن برائت، برخی مثل محقق آشتیانی بر این عقیدهاند که برائت شرعی برای اینکه امتنانی باشد باید نتیجهای گستردهتر از رفع عقاب و مؤاخذه (که ظهور در شبهات موضوعیه و افعال مکلف دارد) داشته باشد، زیرا مؤاخذه نسبت به موارد جهل مکلف ازنظر عقلی قبیح و ناروا است.
محقق آشتیانی، شاگرد شیخ انصاری، در نظر او مناقشه وارد کرده است (آشتیانی، 1429ق، ج4: ص261)، چرا که مؤاخذه در مورد «ما لایعلمون» در مواردی که امکان احتیاط وجود دارد ازنظر عقلی قبیح است، مگر اینکه دلیل عقلی برائت به این صورت تقریر شود که در موارد جهل به حکم شرعی، تکلیف به حکم شرعی از نوع تکلیف به مالایطاق است (همچنانکه سید ابنزهره اینگونه تقریر کرده است).
3. جارینبودن برائت از حکم واقعی و جریان برائت از وجوب احتیاط یکی دیگر از تطبیقات شرط موافقت برائت با امتنان در نظر محقق عراقی آن است که اصل برائت نمیتواند بیانکنندۀ برائت از حکم واقعی باشد، زیرا حکم واقعی در موارد شک به حکم، بدون الزام به تحصیل واقع، هیچ ضیق و سختیای برای مکلف ندارد تا رفع آن امتنانی باشد (بروجردی نجفی، 1417ق، ج3: ص212)؛ بلکه آنچه موجب ضیق است، الزام به تحصیل واقع و واجبکردن احتیاط است.