Abstract:
برای ترسیم یک نظام اخلاقی، به مبانی مختلف و مستحکمی نیاز است. یکی از مهمترین مبانی در ارائه یک نظام اخلاق، مبانی جهانشناختی است که نگاه اندیشمندان به عوالم هستی و اصول حاکم بر آن را بازتاب میکند. سیدمرتضی، از اندیشمندان بنام شیعه در اندیشههای کلامی خود، نگرشی به جهان هستی دارد که در نتیجه منجر به تقسیم عوالم وجود، به عوالم پیش از دنیا، عالم دنیا و عوالم پس از دنیا شده است. این نوشتار، به تشریح و تحلیل این نگرش و تاثیر آن در اخلاق پرداخته و به نتایجی همچون انگیزش اخلاقی با توجه به اعتقاد به عوالم پسینی دنیا و ثواب و عقاب اخروی، معناداری اخلاق با توجه به انکار عالم ذر پیش از دنیا و توجیه چرایی زیست اخلاقی، در اثر اعتقاد به ناظمی مدبر و صاحب قوانین در دنیا رسیده است.
Machine summary:
بنابراین، هر چند سیدمرتضی به این استلزام اخلاقی به صراحت اشاره نکرده و اساسا دربارة رابطه عالم ذر و اخلاق، سخنی به میان نیاورده است، اما با تأکید بر اختیار انسان و تعیین سرنوشتش، بر اساس اعمال اختیاری در دنیا (شریف مرتضی، 1381، ص 39-43)، میتوان وی را معتقد به جبرگرا شدن، در صورت اعتقاد به عالم ذر و در نتیجه، منافات داشتن با معناداری اخلاق برشمرد.
اما با توجه به اینکه سیدمرتضی، عذاب قبر را به استناد اجماع پذیرفته و آن را پس از زنده گردانیدن مردگان ممکن میداند، و حتی به سبب داشتن مصلحت برای مکلفان در دنیا خوب تلقی کرده است؛ میتوان حیات برزخی را نیز با این توجیه، در نظام فکری کلامی سیدمرتضی قرار داد.
انگیزش اخلاقی هم در صورت علت تامه دانستن عالم ذر، در هدایت و گمراهی و سعادت و شقاوت انسان فروکش کرده و چهبسا در صورت اقتضایی برشمردن آن، در کنار پذیرفتن نقش اختیار، آدمی انگیزه بیشتری بیابد و با پیبردن به عدم استقلال خود، در هدایت و گمراهی، به دنبال مالک حقیقی امور، که خداوند تعالی باشد رفته و حقوق و وظایفی را در قبال او بر خود لازم بداند که از جمله این حقوق و وظایف، حقوق و وظایف اخلاقی است.
همچنین، اعتقاد به حیات برزخی و اساسا عوالم پس از دنیا، به نظر یکی از مشکلات اصلی نتیجهگروان اخلاقی، که محاسبه نتایج و ارزیابی خیر بلندمدت باشد را حل کرده و با توجه به آیات و روایات فراوان، درباره این عالم حدود و ثغوری مشخص، دستکم نزد خداوند را به پیروان اخلاقی مینمایاند و نمایی روشن از معرفت اخلاقی آنها به دست میدهد.